E vërteta brenda burgjeve e kampeve të internimit. Këtë mëton Maks Velo në librin e tij të fundit “Përkthyesi”, botuar mw 2017, një përmbledhje me tregime. Personazhe dhe ngjarje nga kujtimet personale të autorit gjatë viteve të dënimit në burgun e Spaçit. Me një burim të pasur dokumentar arrin të kthejë në fiction personazhe nga jeta reale, duke përdorur shpesh nota humori për të përshkruar tragjikomedinë e jetëve nën regjimin diktatorial
PËRKTHYESI
Maks Velo
Mundohem që atë periudhë, ta harroj. Kohën, atë vend, njerëzit. Kanë kaluar 30 vjet.
Por me sa duket është e pamundur.
Ka tre vjet që u bë me bujë promovimi i botimit të përkthimit në shqip i një përmbledhjeje me poezi të shkrimtarëve francezë, nga Mesmal Binjaku, një ish i burgosur politik.
Në fakt, që kur e dëgjova lajmin në televizor m’u krijua një dyshim nga ato që nuk largohen.
M’u ringjallën të forta përjetimet e burgut. Doja ta sqaroja këtë pyetje: “vërtet ai e ka përkthyer?”
Pastaj akuzova veten: “Ti dyshon në çdo gjë! Dole i gjallë nga burgu, por të është thyer lidhja me botën, je dyshues i pashpresë.”
E dija, vetëm një njeri mund të më japë një përgjigje të saktë. Ky ish Xhuvi, i burgosur i vjetër.
***
Këtë gjë e ndjeva qysh në fillim, në mënyrë të pavetëdijshme, anësore, tangjent, si një rrymë ajri që vinte nga mbrapa. Nuk ish as adhurim, as nënvlerësim. Ish diçka e vulosur nga koha, si shtresat gjeologjike. Ish thjesht një klasifikim. I pandryshuar, por ish më i rëndësishmi.
Ata i përkisnin një bote tjetër, të përjetësisë.
Rrinin me ty, të tregonin edhe ndonjë ngjarje, por ato më kryesoret, më të fshehtat, të pashkruarat, nuk t’i tregonin kurrë.
I thosha vetes se kam hyrë gabimisht, se jam i pafajshëm, se duhet të më lirojnë , se nuk kam punë me këta të burgosurit e përjetshëm.
Ata më shihnin me njëfarë përçmimi, me një dyshim, sikur pyesnin: “ Kush është i fajshëm këtu?”
Kjo nuk ka lidhje me fajin apo pafajësinë, burgu është tjetër gjë. Është një zonë historike njerëzore, është një copë fati, është e domosdoshme. Paçka se nuk e pranojmë. Ndofta ndonjë ditë do jesh dhe Ti i vjetër si ne. Tani për tani nuk je. S’i dihet…!
Këta të burgosurit e vjetër –mendoja –janë si një popull më vete. Këta i mbulon misteri, i mbulon faji, i zbulon pafajësia, i ndriçon një dritë tjetër, si e përtej jetës… Janë të vetmit që kanë këtë aromë, këtë lëkurë transparente, këtë qëndrim mospërfillës.
Kanë atë shikimin e munguar, të thellë, pa ndriçim, pa dritë, pak.
Rrinë gjatë në një pozicion, shohin larg dhe mezi të kthejnë përgjigje.
Ata i shkojnë jetës anash pa pushuar.
Me ne, këta nuk kuptohen, kurse mes tyre kuptohen në heshtje.
I dinin jetët e njëri-tjetrit, se kishin pasur vetëm jetë burgu. Jeta e mëparshme ish shuar, sikurse shuajmë me gomë një fjalë që s’ka kuptim më.
Që të fitoje besimin e tyre duhet të bëheshe edhe ti si ata; i burgosur i vjetër. Pastaj, mund të të tregonin jetët e tyre.
Ata të zonës së mesme, si unë, kalitnin durimin dhe besonim se një ditë do të liroheshim, po edhe dyshonin në këtë fakt të lumtur… Sikur jeta të vazhdojë kështu! Se, ja ku i kemi, të burgosurit e përjetshëm të pashpresë, të burgosurit e vjetër… Prandaj edhe na shtinin frikën se ishin fakt prezent i pandryshueshmërisë. Sikur të mos ishin këta edhe mund të kishim shpresë, por këta sikur na thonë “Do të bëheni si ne”.
Ky Komunizmi doli i fortë si ata boksierët që ngrihen nga tapeti dhe luftojnë prapë. Po ku i dihet, ja pëson një infarkt…
-Çfarë the? Pse, pësojnë infarkt sistemet? Njerëzit po, por sistemet jo.
– E ke gabim. Edhe sistemet si trupi njerëzor janë.
-Pse çmenden sistemet dhe nuk iu rënkësh infarkt ?! S’i dihet. Ti gjithmonë ke qenë fantashkencë dhe fantaart, prandaj dhe je këtu.
– Epo, njerëzit nuk janë njëlloj.
Pastaj është edhe zona e shpresës.
Janë ata që kanë edhe pak dhe lirohen. Ata sikur bëhen gati, janë gjysmë të liruar dhe gjysmë të burgosur. Fillojnë mbajnë distancë, sigurisht me takt.
-Epo tani na pret bota jashtë, lumturia.
-Kam 12 vjet pa bërë seks, e mendon se çfarë lumturie është?! Po ti ke bërë të paktën…
-Ç’regjim, mo! Para seksit nuk vë gjë në botë. Unë s’kam parë pidh me sy…të prekësh femër me dorë…t’i futësh dorën poshtë…O zot…!
Sytë fillojnë dhe u shkëlqejnë. Bëjnë ca lëvizje që nuk i bënin përpara, ndalin papritur, pastaj shpejtojnë për çdo gjë sikur kjo ua shpejton ditën e lirimit.
***
Galeria dhe burgu, kanë shumë gjëra të ngjashme.
Burgu ka një hyrje dhe prej andej duhet të dalësh, dhe galeritë e minierave po ashtu.
Galeritë kanë aksidente. Për shembull, të bie një bllok shkëmbi sipër. Edhe burgu ka aksidente të papritura. Në galeri ka raste kur sheh një vezullim drite në ballë të frontit, është ndonjë damar i pastër minerali.
Edhe në burg vijnë lajme shpresëdhënëse për ndryshime politike dhe ndonjë amnisti.
Në galeri dhe në burg janë minjtë që të sulmojnë bukën dhe ti merr masa; e lidh qesen me një spango në tubat e ajrit. Do ruhesh nga spiunët dhe minjtë.
Dhe ajri në galeri dhe kapanon është po i njëjti, i rëndë, pa aromë pylli.
Pylli është sipër galerisë, jashtë burgut.
***
Përsëritja bën zakonin. Zakoni projekton traditën. Zakonisht njeriu ecën paralel me kohën që jeton. Burgu i gjatë është një shkretëtirë ku koha ka humbur, nuk dihet ku është.
Në burg mundohesha të ruaja habitatin tim, sikurse bëjnë kafshët. Habitati është personaliteti. Ky krijohet me sende. Sendet përcaktojnë si e sheh botën.
Hapësira ime e krevatit ish e kufizuar; 2m.X1m.X0.9m. Pra, një vëllim prej 1.8 metrash kub.
Dhe këtë vëllim mundohesha ta emërtoja: fjetore, studio dhe ndenjje, bibliotekë, teatër dhe muze.
***
Pashë se nga fundi i fjetores, aty ku flinte Xhelal Beu, u ngjitën tre të dënuar. Në mes tyre ish edhe Ganiu. Mbylla librin, e vura nën jastëk dhe shkova të dëgjoj. Ish ngjarje.
Mendoj se Ganiu, me aq sa e njoh, ish futur vetë në burg, për të bërë humor.
Nuk i mjaftonte humori socialist jashtë dhe tha me vete: “Ta provoj njëherë brenda!”
Çdo situatë e kthente në qesharake dhe kënaqej pafund. Siç duket kjo ish e dhëna e tij.
Nuk qe bërë dot shkrimtar humorist dhe e vetmja mënyrë ish t’i provonte mbi lëkurën e tij.
Ishin sheshuar të gjithë, caktuan një roje se mos vinte polici, drodhën nga një duhan…
Ganiu e pyet:
– Ç’është prezervativi Xhelal Bej?
– Nuk e di more djalë.
-Po nga ta dish zotrote!
-Je i paparë o djalë! Prezervativ ? Po është një agjenci spiunazhi në Tokio, mor Gani!
– Po Afganistan, ç’është Xhelal Bej?
– Afganistan? Nuk e di more djalë.
– Hahaha!
-Po është e thjeshtë more djalë, Afganistan është vend me shumë stane!
– Po Pakistan Xhelal Bej?
– Pakistan o djalë…Pakistan? Po vend me pak stane, o djalë!
– Po Bolivi Xhelal Bej?
– Bolivi? Hahaha! Po bole dhie more djalë, bole dhie!
Tellali thiri për apel. Duke shkuar për në tarracë e pyes Ganiun.
– Si ka qënë puna e këtij, mor Gani?
– Xhelal Beu është nga Kolonja. Ka tërë jetën në burg, e liruan njëherë dhe e arrestuan prapë. Qysh atëherë nuk ka dalë më.
Xhelal Beu adhuronte Aleatët, kështu i quante, i kish mbetur që nga ’44, që nga koha e luftës.
Ishin të katërt në birucë, tërë grupin e planit të pjerrët të zonës së dytë i kishin futur si grup.
Në pjacale po bëheshin shpërthime.
Ademi, i thotë Xhelal Beut: “ I dëgjon shpërthimet? Kanë ardhur Aleatë. I janë afruar kampit…”
Vjen Komisari t’i lirojë se kish rënë plani në zonë, dhe i thotë … “Po ju lirojmë para afatit, po punoni mirë…”
Xhelal Beu i kthehet: “Tani që kanë hyrë Aleatët në kamp, do më lirosh ti ? Po tani do të të fus unë ty në birucë…”
Kështu përfundoi keq shakaja e shokëve. Komisari e futi të vetëm në birucë.
Po Xhelal Beu, në fakt ish Xhelal Cenko, po titullin Bej ia kish vënë vetes.
Por ish punëtor i pashoq ama. Lopatën e adhuronte, kur mbaronte punë e pastronte , e rrotullonte, e kontrollonte, ia kruante bishtin, e fërkonte me një leckë, derisa shkëlqente.
Shokët i thërrisnin.. “ Ikëm Xhelal Bej, po futemi në kamp!” po ai vazhdonte ta pastronte lopatën.
Planin e realizonte deri në 300 për qind, sidomos kur transportonte trupa.
Merrte 2000 lekë në muaj dhe blinte sheqer, kafe dhe makarona.
Por jashtë nuk jetonte dot. Donte burgun, ish i vetmi vend ku mund të jetonte, ku e thërrisnin Bej.
Ish dënuar dhe me revoltën. E thërrisnin njëri-tjetrin “ Dora jonë”, por policia dha urdhër që mos përdorej kjo shprehje, atëherë filluan ta quanin njëri tjetrin “ Cao La Nostra mano”…
***
Secili e përjetonte burgun sipas mënyrës së vet. Dikush e trajtonte si gjë normale. Këta ishin malësorët e veriut. Dikush e bënte tragjedi me ububu , dikush e shihte si tragjikomike.
Unë e përjetoja sikur ish burgu i një tjetri, se ndryshe nuk e shpjegoja dot.
Përndjekja ish e zezë si një letër karboni, ku çdo prekje lë shenjë. Kjo ish frika ime e përhershme në Socializëm. Se mos lija shenjë. E me të gjithë masat që mora, prapë lashë shenjë.
Kjo letër e zezë ish brenda meje. Ish si një ekran ku projektoheshin edhe mendimet, edhe dëshirat.
Pas arrestimit dhe gjykimit isha mosbesues për çdo njeri.
Kampi ish një turmë që kalonte para meje. Miqësi zura me pak njerëz. Pjesa tjetër, më e madhe në numër, ish asnjanëse. As afroheshin, as largoheshin.
Një pjesë e vogël ishin refuzues. Nuk mund të dije se çfarë ishin. Për ta nuk interesohesha. U rrija larg.
E dija se, sado të pyesja, të vërtetën nuk mund ta zbuloja.
Si një libër që, kur e hapim, shohim të njëjtën faqe.
***
Çdo gjë e kthej në figurë. Edhe imazhet, edhe fjalët, edhe zhurmat, madje edhe heshtjen.
Pastaj e kam më të lehtë t’i analizoj këto imazhe. Këto figura më mbeten në memorie dhe që andej i nxjerr sa herë të dua.
Në fillim heq vijën e horizontit, kudo që jam. Tani jam ulur në krevatin e burgut.
Kjo në fakt, është një vijë imagjinare që nuk shihet dhe aq më tepër që, shumica e njerëzve as nuk e dinë se ekziston.
Unë, qysh në fillim fare, e dija se ekzistonte. Dua të them që kur kam qenë foshnjë.
Kjo vijë imagjinare e ndan të sipërmen nga e poshtmja. Kjo varet ku je.
Tani jam ulur në krevatin e burgut. Vija e horizontit është drejt. Botën e ndaj si një mollë në dy pjesë.
Pastaj bëj ndarjet me kuadrate ku futet çdo gjë, bile edhe sendet e imagjinuara.
Pastaj të gjitha këto, gjërat reale dhe imagjinare i kompozoj ashtu si dua.
Kështu tani kuadratin e rreshtit përballë e kisha afër dhe po e shqyrtoja.
M’u bë si një skenë e vogël teatri. Aty ish një aktor, një i vetëm, por që luante fuqishëm.
Ai nuk fliste, zërin nuk ia dëgjova kurrë.
Ai nuk të shihte në sy, as tani nuk po shihte në drejtimin tim.
Palëvizshmëria e tij ish me nënkuptime, të cilat mundohesha t’i zbërtheja.
Kish vënë në të dy anët, majtas e djathtas, çarçafë për t’u ndarë nga të burgosurit e tjerë.
Këtë gjë policia nuk e lejonte, po çuditërisht atij nuk i flisnin, nuk i hiqnin vërejtjen.
Gjatë kontrollit bënin sikur nuk e shihnin. As ai nuk i shihte.
Shpesh vinte një çarçaf edhe përpara dhe kështu mbyllej krejt në një kub të bardhë.
Brenda skenës ish një libër, një fjalor, një fletore dhe një laps. Flitej se përkthente.
Tani nuk e kish vënë çarçafin para, por kish mbuluar kokën me batanije.
Ky ish edhe pozicioni i tij më i shpeshtë. Mbulonte kokën me batanije.
Ashtu rrinte me orë të tëra derisa thirrej Apeli. Atëherë zbriste ngadalë, vishte çizmet, ecte drejt tarracës, por nuk shihte njeri me sy.
Doja ta shihja në sy. Ish e pamundur. Shmangej me kujdes.
Sytë i mbante ulur përdhe, gjithmonë shikonte anash, mesa duket imazhet i vinin indirekt si në pasqyrat konvekse.
Ishim në Apel, ecej me ritëm të shpejtë, duke zbritur shkallët, ktheva kokën. E pashë drejt në sy.
Sytë i kish të bardha, sikur nuk kish bebëza. Apo ashtu m’u duk?
Duket se shikimi i tij kish problem me të gjithë botën.
Të nesërmen u ktheva nga turni, isha i lodhur… nuk e kisha mendjen, u futa në krevat, kur rastësisht kthej kokën… ai po më shihte drejt, qëndronte i palëvizur.
Vetiu hoqa shikimin, nuk po e përballoja dot.
Kish një ndriçim si ekranet kur nuk kanë filluar programin.
Mbulova kokën.
Shikimi është e gjitha. Gjithë qenia njerëzore përmblidhet në një pikë, në shikimin.
Shikimi është e kaluara. Shikimi është arkivi i njerëzimit.
Shikimi është libri i krimeve.
Shikimi është libri i faljeve.
Shikimi është diktatura.
Çdo shikim është një autobiografi. Që atë ditë nuk tentova ta shoh më në sy.
***
Vetëm unë isha i ri. Të tjerët , të gjithë që erdhën me autoburgun, ishin të ridënuar.
-Merre! Tha shefi i zyrës teknike.
Magazinieri i rrobave eci para , pa e kthyer kokën.
Hapi drynin, shtyu derën, ndezi dritën. Ish një tunel. Tuneli ish krijuar nga hapësira midis murit mbajtës të fushës së zezë dhe murit kallkan të pallatit numër dy. Sipër ish hedhur beton mbi shina dhe pllaka galerie. Përtokë, diku në thellës, ish një tok me pallto. Kapi njërën për jake dhe ma hodhi në këmbë , pa më parë.
-Merre! Nuk ke pse e provon. Të gjitha njëlloj janë.
Pastaj më dha tasin dhe lugën. Kaq ish marrja.
Pjata ish me gunga, kur liroheshin të burgosurit dorëzonin pjatën. Unë po e rimerrja. Ish si një stafetë. Burgu në Komunizëm kalonte nga dora në dorë. E lava me sapun, e fërkova me hi. E fshiva e futa në trastë, dhe shkova u rreshtova për të marrë supën e darkës.
Kjo është jeta – po mendoja –si togu i kapotave. Nuk ke të drejtë ta provosh… ç’të të bjerë!
Dhe kur dola nga burgu, kur kalova portën mendova se nuk kam të drejtë të gjykoj njerëzit, se ata nuk janë pyetur për dëshirat e tyre.
***
Ganiu punonte në Metalurgjik. Tërë shteti në një pesëvjeçar përqendrohej në një vepër madhore. Atë pesëvjeçar ish metalurgjiku.
I kishin mbledhur me rastin e 65 vjetorit të ditëlindjes së udhëheqësit.
Do shpërndanin stimuj, për punëtorët pararojë.
Thirrën dhjetë emrat e parë. U dhanë nga 10 mijë lekë dhe veprën e fundit të Enver Hoxhës.
Pastaj thirrën dhjetë emrat e dytë dhe u dhanë nga një fletë lavdërimi dhe një vepër.
Ganiu u ngrit i fundit, u afrua në tavolinë, mori fletë lavdërimin, po kur Kryetari i Bashkimeve Profesionale i zgjati librin, i tha : “ Mbaje për vete, po deshe më jep lek se kam nevojë!”
Ai e tërhoqi veprën, nuk i tha gjë.
Të nesërmen e arrestuan.
I telefonova Xhuvit. Pas tri thirrjesh së fundi doli në telefon. Lamë takim në “Qendra Stefan”. Te kjo kafene takoheshim zakonisht. Ish vend i qetë. Erdhi në kohë. Sa u ul, nuk prita, por i bëra pyetjen:
-E vërtetë është që vëllimin me përmbledhje të poezive franceze e ka përkthyer Mesmal Binjaku?
-Ai nuk rron më. E njoh gjatë 20 viteve në burg. Ish nga një fshat i Vlorës. Jo, jo, nuk i ka përkthyer ai. E kam lexuar atë përmbledhje. Këta erdhën të dy nga Burreli. Ai dhe Njaziu.
Ai e kish këtë libër të shkrojtur me dorë, të qepur. E mora, e lexova. Duhet të ishin përkthyes të ndryshëm. Janë përkthime për të kaluar kohën nga shumë përkthyes. Këtë e praktikonim edhe kur isha në grupin e përkthyesve.
Ai dhe Njaziu thesin e kishin bashkë. Njaziu tentoi të arratisej, e vranë. Mesmali e ka marrë dhe e botoi tani. Vuri emrin e tij.
Po, ka një histori. Ai kish vrarë një djalë në burgun e artizanatit. Djali ish nga Vlora. Po, i kish nxjerrë edhe sytë. Histori dashurish… Unë atëherë isha në kampin e Elbasanit, nuk isha aty.
Ti e di, këto raste nuk diskutohen gjatë në burgje… se nuk dihet e vërteta, po thom se ka pasur një rivalitet, një xhelozi…E kish mbytur me duar, duket sytë e tij të hapur si kish dhënë shpirt e kanë tmerruar… Ia nxori që mos e shihte… Ia nxori me lugën që mbante me vete…
Dashuria nuk të bën vetëm fisnik, të bën edhe egërsirë.
Ti e di , kemi qenë bashkë në Spaç, nuk ka pasur shumë raste, Atëherë ndodhën dy ngjarje të përgjakshme; një i ri e goditi keq me sëpatë atë që i bëri propozimin. E ridënuan gjashtë vjet. Në fakt ish pa faj. Edhe tjetri po ashtu e goditi me sëpatë.
Jam menduar shpesh si duhen gjykuar, se burgu në fakt nuk janë vuajtjet e tjera, është vetëm mungesa e femrës.
-Po ja, ti bëre 26 vjet dhe nuk u deformove.
-Jo, e ke gabim. Unë u deformova, por ndryshe. U bëra asket. Asketët janë drurë të tharë, lëngu u ka ikur. Femra është lëngu i botës. Prandaj njeriu lind mes ujërash.
Mesmalin e çuan në Burrel. Aty admironte përkthyesit. I dukej se përkthimi është gjëja më fisnike, se ajo çon larg dituritë, se përkthyesit janë më të rëndësishëm se shkrimtarët. E di ç’thoshte?! “Shkrimtari e shkruan nga qejfi, i vërteti është përkthyesi. Ai e mban në supe gjithë peshën e diturisë. Kripën e bën deti, por mushka e çon në fshat”.
Donte të ishte përkthyes dhe sikurse e sheh u bë. Libri ka si përkthyes të 22 poezive emrin e tij.
*Tetor 2017