Nga Romeo Gurakuqi
Çfarë duhet të dimë për sfondin pararendës historik që përgatiti Kryengritjen e Postribës dhe për rrjedhojat e kësaj lëvizjeje për Shkodrën dhe Shqipërinë?
Se pari, ajo nuk ka qene nje levizje spontane por pjese e Rezistences se programuar te Shkodres dhe Malesive te saj kunder depertimit komunist jugosllav ne kohen e LDB dhe vendosjes se diktatures komuniste.
Qe në fundin e verës së vitit 1943, Malësitë e Mbishkodrës, që përfshinin edhe trevat shqiptare të lirueme (të Hotit, Grudës, Triepshit, Kojës) dhe Postriba, kishin bërë një Besëlidhje me objektiv kryesor mbrojtjen e shtetit në tërësinë e vet tokësore nacionale. Besëlidhja është nënshkruar nga Krenët e Hotit, Krenët e Grudës (Krenët e Tuzit, Vranës dhe Vllanës), Krenët e Kelmendit (Bajrakët e Nikç, Vukël, Selcë, Bogë), Krenët e Kastratit, Krenët e Shkrelit, Krenët e Tripeshit, Krenët e Koqes (Kojes) (Krenët e Fundës, Laurë –Ledinë); Krenët e Reçit, Krenët e Lohes, Krenët e Rrjollit, Krenët e Koplikut, Krenët e Postribës (Bajrakët e Boksit, të Drishtit dhe të Sumës). Besëlidhja e Malësisë së Madhe dhe e Postribës eshte nenshkruar me 23 shtator 1943, ora 16.30. Përfaqësuesit e Malësisë së Madhe dhe të Postribes, deklaruan me këtë rast se nuk bënin pjesë në asnjë parti, përkrahnin dhe bashkëpunonin me ato parti, që mbronin interesat e Atdheut, sipas parashikimit të pikës së mbrojtjes së Tokës Shtetnore.
Garantë të kësaj marrëveshjeje u bënë: Major Mul Delija, Major Dodë Nikolla, Kapiten Llesh Marashi, Kapiten Gjelosh Luli.
Ne fakt, Beselidhja e 23 shtatorit 1943 ishte perforcim i punes pararendese te një komision krahinor, pjese e “Komitetit per Shpetimin e Shqiperise” te krijuar me 15 gusht të vitit 1943, në Gradiks të Lohes në Malësi të Madhe, me anëtarësinë e çetave të ndryshme të zonës së Reçit dhe Postribes, nën kryesinë e Jup Kazazit.
Përmbajtja e deklaratës dhe bashkësia e të besëlidhurve, që përfshinte edhe përfaqësuesit më të rëndësishëm të “Tokave të Lirueme” Veriperëndimore, brenda Mbishkodrës, janë fakte të mjaftueshme për të kuptuar mënyrën se si përballej kjo anë e Shqipërisë me rrethanat e reja të pushtimit gjerman.
Kemi të bëjmë me një përpjekje strategjike për akomodim, në rrethanat e tranzicionit politiko-ushtarak të pushtimit gjerman. Është një manovër politike për kompaktësimin e qendrimit të Mbishkodrës, në bashkim, para rrezikut të rikthimit të kuadrit shtetëror shqiptar, në kushtet e një kufiri, që prirej të kthehej mbrapa në kohë, për shkak të përparimit komunist jugosllav në këto anë permes ushtrive partizane shqiptare te drejtuara nga PKSH.
Pa kuptuar këtë vendosje politike dhe ushtarake të parësisë së kësaj ane ne vjeshten e vitit 1943 dhe rrjedhen e vitit 1944, nuk mund të kuptohet, as qendrimi vijues i këtyre bashkësive shoqërore, dhe as përballja që ato do të kenë, në fund të vitit 1944, ne fillim të vitit 1945 dhe ne Kryengritjen e Postribes me Forcat e Ndjekjes se MPB te Qeverise se Enver Hoxhes.
Se dyti, pas hyrjes së trupave partizane në Shkodër me 29 nentor 1944, opozita e armatosur e kesaj strukture u zhvendos drejt zonave periferike më të mbrojtura, në Malësi të Madhe, Dukagjin, Pukë, Mirditë etj. Pikat e fillimit të rezistencës së armatosur: në Malësi të Madhe nga Llesh Marashi dhe Prenkë Cali; në Anë të Malit nga Hasan Isufi; në Bardhaj nga Jup Kazazi.
Kemi të bëjmë me një pushtim të një pjesë të Shqipërisë, të komuniteteve historikisht të lira dhe më të emancipuara të Shkodrës dhe hinterlandit të saj, të Mirditës, të Zadrimës, të Bregut të Matës, të Malësisë së Madhe, të Postribës, të Dukagjinit, nga forcat partizane të sigurisë, që nuk i përkisnin aspak, nga kompozita krahinore, përbërjes dhe mentalitetit të popullsisë vendase të Veriut.
Kryengritja e pare kunder okupacionit komunist ka qene ajo e Kelmendit e drejtuar nga Prenk Cali. Pas shtypjes se Kryengritjes se Kelmendit, Brigada XI, nga data, 15 shkurt 1945, filloi operacionet në shkallë të gjërë në Shalë dhe Shllak, në komandën e Ndreko Rinos. 4 batalione të Brigadës I, nën komandën e Ferit Radovickës, më, 19 shkurt 1945 filluan operacionet rrënjësore në Hot, Kastrat, Shkrel, Rrjoll, Postribë. Një batalion i Brigadës IV u dërgua në Pukë, Brigada XVII, nën kryesimin e komandantit të Divizionit VIII, vijoi operacionet në Mirditë. Në Mat dhe Dibër operonin Brigada XXVII; Brigada XVIII operonte në Lumë dhe pjesërisht në Fan të Mirditës, ndërsa krahinat e Krumës, të Tropojës, Hasit, Nikajve, Merturit, në muajin shkurt të vitit 1945 ende nuk ishin shkelur nga forcat komuniste, por parashikohej dërgimi i Brigadave XXIV dhe XI, sapo të mbaronte operacioni në Dukagjin.
Operacioni i zhvilluar në katër muajt e parë të vendosjes së regjimit të terrorit komunist në Qarkun e Shkodrës, dha frytet e veta në mposhtjen dhe frikësimin masiv të popullsisë. Goditja kryesore ka qenë ndaj Kishës Katolike, që nga komunistët paragjykohej si “flamurtare e reaksionit”.
Pavaresisht ketij represioni në krahinë vazhdonin të gjenin strehim të padorëzuar, Mark Gjon Markaj, Padër Anton Harapi, Llesh Marashi, Jup Kazazi etj. Forcat nacionaliste shpresonin ende në këtë kohë për një ndërhyrje të britanikëve dhe amerikaneve qe nuk erdhi kurre.
Agresioni i Ushtrisë së Enver Hoxhës në Shkodër dhe në Veri mund të konsiderohet pa frikë, një nënshtrim me anë të terrorit. Këtë nuk ngurrojnë ta pranojnë as vetë protagonistët e këtij depërtimi, kur shprehen se në “përgjithësi mund të themi se Prefekturën e Shkodrës e kemi okupuar ushtarakisht”, ose “Prefektura e Shkodrës e ka ndjerë grushtin e forcave tona me plot kuptimin e fjalës”
(AQSH, Fondi 14, Viti 1945, D. 215, fleta 81-87. Raport i Ushtrisë Partizane, pa nënshkrim, që mban datën 18 shkurt 1945)
Se treti, e gjithe cfare ka ndodhur ne Shqiperi ne rrjedhen e viteve 1945 deri ne Kryengritjen e Postribes ne shtator te vitit 1946 do te duhet te perkufizohet ne nje Faze te Katërt e Luftës Civile ne Shqiperi. Kjo faze e katert fillon me nënshtrimin e Kelmendit në janar- shkurt 1945 dhe përfundon me shtypjen e Kryengritjes së Postribës në shtator të vitit 1946. Fazë e Katërt e Luftes Civile ne Shqiperi, produkt i specifikave te Shqiperise ne LDB, ka qenë vetëm një proces pastrues nga rezistenca e popullit, nje raprezalje ndaj krahinave që nuk dëshironin t’i nënshtroheshin pushtetit komunist dhe shumë pak kishte të bënte me një ballafaqim me organizatat rivale të luftës.
Ne zonen e Postribes, periferinë veriore dhe verilindore te Shkodres, pas LDB qarkullonte dhe kishte gjetur strehim Jup Kazazi. Saktësisht aktiviteti i tij ishte në Boks, Drisht, Ura e Mesit, hapësirë nga ku komunistët nuk kishin arritur të depërtonin shpirtërisht në popull. Pikërisht këtu filloi në shtatorin e vitit 1946, Lëvizja e Postribës, që në fakt është edhe Kryengritja e Parë e Madhe dhe Lëvizja e Dytë e Qëndresës në Shkodër kundër regjimit të terrorit komunist, pas Kelmendit.
Kryengritja në Postribë, ka qenë një kryengritje e mirëfilltë kundër pushtetit komunist, bazuar mbi Beselidhjen e arritur qe ne kohen e luftes, qe per keto ane nuk kishte mbaruar me nenshtrim.
Se katerti, eshte interesant fakti se shtypja e Kryengritjes se Postribes sherbeu si pretekst dhe alibi per shtimin e represionit dhe goditjen e grupit te dyte te deputeteve. Pastrimi brenda FNÇ-se.
I akuzuari i parë me kete rast ishte deputeti Riza Dani. Më, 23 dhjetor 1946, Kuvendi Popullor vendosi t’i heqë atij mandatin dhe imunitetin parlamentar. Mandati iu hoq edhe tre deputetëve të tjerë të Shkodrës: Kol Prelës, Zef Haxhisë dhe Hysni Pejës. Ndonëse ishte arrestuar më herët se deputetët e tjerë, gjyqi ndaj Riza Danit u zhvillua më vonë. Më, 15 maj 1947, Ministria e Punëve të Brendshme i kërkoi Presidiumit të Kuvendit Popullor, që të hiqte imunitetet e deputetëve opozitarë: Shefqet Beja, Kol Kuqali, Selaudin Toto, Enver Sazani, Irfan Majuni, Faik Shehu, Sheh Karbunara, Kostandin Boshnjaku dhe Islam Radovicka. Heqja e imunitetit parlamentar në Kuvendin Popullor u krye pa debat të mirëfilltë parlamentar, në një situatë të tensionuar dhe aspak normale. Krahas deputetëve, në organizatë u përfshinë dhe një sërë figurash e personalitetesh të tjera, si: Sulo Konjari, Ramazan Tabaku, Riza Alizoti, Foto Bala, Abdyl Kokoshi, Syrja Selfo, Mestan Ujaniku e shumë të tjerë. Shumica e deputetëve u akuzuan, se kishin nxitur dhe organizuar Kryengritjen e Postribës. Ne fakt asgje e tille nuk ishte e vertete. Sfondi i Kryengritjes se Postribes dhe permbajtja kishin te benin me nje formacion krejtesisht tjeter opozicioni.
Si konkluzion duhet te themi se Ballafaqimi i Ushtrisë dhe Forcave të Ndjekjes në Shkoder dhe Malesite e rrethet e saj, në rrjedhën e viteve 1945 – 1946, jo vetëm ka qenë një rezistencë ndaj depërtimit komunist, por edhe ndaj rikthimit të tokave të Malësisë në shtetin e dytë jugosllav, të krijuar nga aleati i Enver Hoxhës, Josif Broz Tito.
Regjimi që u instalua nga komunistët rezultoi edhe më represiv se sa ai që kishin ndërtuar Italia fashiste dhe posaçërisht Regjenca shqiptare në kohën e mbisundimit të Wehrmacht-it. Objektivi kryesor i komunistëve ishte marrja e pushtetit dhe shkatërrimi i bazës humane të rezistencës kundër ardhjes së tyre, që u përvijua gradualisht në shoqërinë shqiptare.
Pas kësaj ngjarje Shkodra dhe Shqipëria do vijojnë të jetojnë nën një klimë terrori gjithnjë e më të rëndë.