Vazhdon edhe pas 108 vjetësh nga shpallja e pavarësisë dilema mbi flamurin e pavarësisë: i kujt ishte flamuri që ngriti plaku i Vlorës më 28 nëntor 1912, a do të quhen flamuj të pavarësisë kush valëviti në shesh një flamur, a është imazhi i flamuri të pavarësisë boceti që botoi Kristo Floqi në një artikull në Nju Jork, një muaj nga dita e madhe në Vlorë; a erdhi flamuri nga Veriu i Shqipërisë apo nga juglindja, a ishte flamuri i Fishtës? Risjellim bisedën me dy specialistët e restaurimit Frederik Stamati dhe Ariola Prifti, që prej vitesh kanë qenë në kërkim të identifikimit të flamurit historik
nga Violeta Murati
Deri para disa vjetëve askush nuk kishte dijeni se në fondin etnografik të Qendrës së Studimeve Albanologjike ndodhej një flamur i vitit 1912 ose më saktë ekzistonte një senduk i mbushur me flamuj. Kur u festua 100 vjetori i pavarësisë u njoftua se kemi dhe një tjetër flamur të datuar më 1913, duke na dhënë për herë të parë identifikimin e një flamuri që u ngrit në njëvjetorin e pavarësisë.
Njerëzit që do të na zbulojnë të vërtetën, në pritje të identifikimit të flamurit të pavarësisë apo dhe ekzistencën e tij, janë Frederik Stamati dhe Ariola Prifti, restaurator i objekteve arkeologjike dhe specialistja e fondit etnografik. Në një bisedë të gjatë me këta dy specialistë vura re se hezitimi i tyre ishte i madh për të thënë se janë në gjurmë të flamurit që u ngrit në ditën e pavarësisë. Megjithatë siç kemi parë prej vitesh debati mbi variantet ka qenë intensiv, edhe pse për historianët ka qenë shterues dokumentacioni për këtë ngjarje. Një mendim i hedhur është se në ditën e pavarësisë janë valëvitur shumë flamuj dhe të gjithë në rastin më të parë të identifikimit mund të quhen flamuj të pavarësisë. Ndërsa gjurmët kanë shkuar deri në Nju Jork duke rizgjuar nga një artikull i Kristo Floqit, edhe kërkimin për bocetin e flamurit që mendohet se ka vizatuar në ditën e pavarësisë. Por duket interesante, sado e vagullt edhe ideja e hedhur për herë të parë se flamuri në Vlorë ka ardhur nga veriu, mund të jetë dhe flamuri i Fishtës. Midis flamurit të Marigosë apo Eqerem bej Vlorës diskutimi mbetet si duket i shterpë, pasi prej tyre nuk prodhohet tani histori.
18 flamuj në diskutim
Flamujt e zbuluar deri më tani prej specialistëve të restaurimit, Frederik Stamati dhe Ariola Prifti, konsiderohen me rëndësi historike, jo vetëm se qëndrojnë më afër ditës së pavarësisë, por simbolizojnë vetë historinë që deri tani nuk ka njohur një flamur origjinal, ashtu sikurse edhe dokumenti i firmosur prej themeluesve të shtetit të pavarur.
Në fakt, kjo fushatë erdhi e provokuar nga kremtimi i 100-vjetorit të pavarësisë duke e nisur pikërisht me këtë zbulim. Ndërkohë që historianët kanë ngritur duart përpjetë në gjetjen e ndonjë gjurme dokumentare se ku mund të jetë “strehuar” flamuri që u ngrit në ditën e pavarësisë, dy specialistët me gjysmë zëri pohojnë se janë ende në kërkim.
Në fondin etnografik të QSA-së ndodhen 18 flamuj, prej të cilëve vetëm dy janë identifikuar, në një gjendje të dëmtuar dhe pritet të kalojnë procesin e restaurimit.
Por asnjë prej tyre nuk solli optimizëm, për të cilët Stamati e mbyll diskutimin pa nisur duke thënë se flamuri i identifikuar i vitit 1912 nuk ka lidhje me flamurin e ngritur nga plaku i Vlorës, Ismail Qemali. Por ky flamur, jo vetëm për shkak të hershmërisë, merr rëndësi historike, sipas restauratorit, pasi me të është mbuluar arkëmorti i Ismail Qemalit dhe është shteruar mundësia e diskutimit duke thënë se është flamuri i ngritur më 28 nëntor 1912 në doganën e Vlorës.
“Flamuri i fundit që gjetëm, që i përket mbase 1913-s është flamuri që u ngrit një vit pas 1912-s, me rastin e njëvjetorit të pavarësisë. Ky ishte flamuri më i vjetër sa i përket datimit. Deri tani nuk kemi flamuj të tjerë që t’i përafrohen flamurit të pavarësisë, sepse po të kishte dalë një i tillë, me gjithë përmasat që kemi lexuar pak a shumë në histori apo arkiv ky nuk korrespondon”, – thotë Ariola, duke shtuar me bindje se ende nuk ka asnjë lloj gjurme për flamurin origjinal të pavarësisë.
Referuar punës dyvjeçare mbi fondin etnografik me 18 flamuj, gjithsej, Stamati thotë se gjithë përpjekja e tyre është të përcaktojnë se kë do të quajnë “flamur historik”.
Flamujt që ruhen në fondin etnografik më i vjetri është i vitit 1881, i përdorur nga forcat e Petrelës që shkuan në Shkodër për mbrojtjen e Plavës dhe Gucisë. Por këtë flamur nuk e përfshijnë dot në togfjalëshin “flamur historik”.
“Ndoshta kjo do të ishte më e saktë po të përqendroheshim në flamujt që kanë qenë në muzeun kombëtar, sepse ata që janë mbledhur gjatë vitit 1930 kanë qenë më pranë kohërave më pranë ngjarjeve”. Specialistët na tregojnë se në këtë fond janë dhe katër flamuj të ushtrisë të përdorur në vitin 1928, të cilët u hoqën nga qarkullimi pas datës 14 maj kur u bë një paradë në fushën e aviacionit. Aty janë dorëzuar nga fuqitë armate, ashtu siç ka qenë e organizuar ushtria shqiptare në katër batalione: Erzeni, Shkumbini, Semani dhe batalioni sulmues Ahmet Zogu. Ky organizim u bë në vitin 1927. Dhe më 1928-n duke marrë shembullin e ushtrive më pak të kushtueshme italiane, u bë riorganizimi tjetër i ushtrisë, dhe këta flamuj tregon Stamati u dorëzuan pas kësaj parade në fushën e aviacionit. “Këta janë flamuj më të vonshëm”, – ndërhyn Ariola.
Ka pak shanse, pas kësaj paraqitje të inventarit të fondit etnografik, të kërkohet flamuri i 28 nëntorit të ’12-s aty. Stamati na saktëson se më afër janë vetëm dy flamuj, atë që u përdor në varrimin e Ismail Qemalit, të cilin në mars të vitit 1913 Duka ia dhuroi kur ky ishte për një vizitë në Durrës. “Ky flamur është fare i sigurt si vjetërsi”, – thotë Stamati duke shtuar se nuk ka të vitit 1912, por jemi katër mua pas pavarësisë dhe kemi një flamur tjetër që sipas fotografive na rezulton të jetë përdorur gjatë vitit 1913 në ndërtesën e qeverisë së Vlorës, në Skelë ku ka qenë dogana, aty ku sot është Muzeu i Pavarësisë. Sipas dy specialistëve, këta dy flamuj janë të vetmit më afër pavarësisë. “Këtu mbyllet diskutimi për këta dy flamuj në origjinalitetin e tyre dhe kohës së përdorimit”, – thotë Ariola.
A ka pamje reale të flamurit të 1912-s
Fotografia historike e përcjellë si ngjarja e ngritjes së flamurit të pavarësisë nga plaku i Vlorës, duke u identifikuar me ditën e pavarësisë nuk është e vitit 1912, por e një viti më pas. Fotografia e servirur bën fjalë për ngjarjen, që lidhet me përvjetorin e parë të pavarësisë. Flamuri që shohim në këtë foto ndodhet sot në Muzeun Historik Kombëtar dhe shkruan: “28 nënduer 1913”. “Jam munduar që në këto fotografi të shoh flamurin e Vlorës. Por nuk e kam parë që ta gjej si flamur. Edhe ai që sot është në muzeun historik ka qenë në fondin etnografik, ka shkuar atje për t’u ekspozuar pasi ne e kemi restauruar. Ai sot është në katin e tretë të MHK-së, është në rregull dhe ruhet mirë”, – thotë protagonisti i restaurimit të këtij flamuri.
Mbërritja e këtij flamuri e ka një historik, prej së cilës gjurmët e kërkimit të tij nuk kanë mundur të shkojnë tek flamuri i vitit të pavarësisë. “Ky flamur është marrë në teqenë e Dedejve dhe ishte në fondin etnografik në ruajtje. Në fakt pyetjet janë të shumta, jo vetëm se çfarë përfaqëson ai flamur, por ngre teza si: ku është ngritur, kush e ka ngritur atë flamur, mos është flamuri që u valëvit në Shkodër në 1913-n kur ikën fuqitë e huaja, sepse vetëm pas këtij viti nisën të përdoren flamujt shqiptarë atje”. Mos është ky flamur ai që kërkojmë? Mos është flamuri që ka në dorë Fishta? Mos është flamur dosido që është përdorur ato ditë për festime? “Ne nuk dimë. Por dimë që vjen nga veriu i Shqipërisë”,kjo është deklarata më e re që Stamati na e thotë, duke iu referuar edhe konsultës së bërë me gjuhëtarët, dialektologët. Restauratori është gati i sigurt të thotë se për nga gjuha ky flamur i bie të jetë nga veriu i Shqipërisë. Kufiri: nga Elbasani e lart. Po ku është përdorur ky flamur? Kësaj pyetje ende nuk i është dhënë përgjigje.
Kjo është hallka ku kanë mbetur të gjithë, edhe historianët si duket, duke ua lënë në dorë kërkimeve etnografike për të gjetur se cila është origjina e këtij flamuri. “Këta janë tre flamuj që ka Shqipëria, që afrohen me 1912-n. Mund të ketë dhe në muzeume të tjera”, – shton Ariola, duke treguar se kërkimet janë bërë dhe në muzeun e Vlorës, me rastin e gjetjes së një dokumentacioni më të plotë për flamurin me të cilën është varrosur Ismail Qemali. Por as atje nuk gjetën gjurmë.
Afër idesë për flamurin origjinal
“Ka hipoteza të ndryshme. Mirëpo ende nuk ka dalë në pah diçka e sigurt. Hipotezat ekzistojnë mirëpo pa gjetur një foto historike, një flamur ku të jetë ky flamur nuk flasim”, – Ka humbur shpresën specialistja e arkivit të etnografisë.
Është i mbyllur për dy specialistët plotësisht debati se në fondin prej 18 flamujsh, në mes tyre mund të ekzistojë flamuri i pavarësisë.
Mirëpo janë disa flamuj pretendues si për shembull flamuri i qëndisur nga Marigoja, çfarë na ofron si përfaqësim? “Nëse do të flasim për flamurin në muzeun historik të Vlorës, i cili tani është në rikonstruksion, i mbyllur, por më parë në tavolinë ishte një flamur i vitit 1912, i qëndisur me thekë nga Marigoja, pikërisht ky është qëndisur pas 28 nëntorit për ta përdorur qeveria e Vlorës”. Pra, flamuri i Marigosë para se të vihej nën rikonstruksionin e muzeu, ishte i ekspozuar në një tavolinë, ku xhami ishte i thyer dhe flamuri i palosur jo në kushte muzeale. “Gjynah, ngjyra e kuqe i është bërë bojëkafe nga drita. Por prapë nuk është ai që ka ngritur Ismail Qemali më 28 nëntor 1912”, pret Stamati.
Por a është arritur në një përfundim mbi flamurin origjinal të pavarësisë? Stamati na zbulon një version të tij, të marrë dhe nga konsulta me të tjerë, pra është gati një grup njerëzish që i bashkon i njëjti mendim se: atë ditë që flamuri është ngritur në Vlorë, aty në shesh janë valëvitur shumë flamuj. Kushdo që ka pasur një flamur e ka ngritur. Është një pretendim i rënë, i botuar, se flamuri për të cilën ka folur Eqerem bej Vlora është i pavarësisë, por restauratori e hedh poshtë se nuk është flamuri i pavarësisë, ai që ka ngritur Ismail Qemali.
“Eqerem bej Vlora në një dokument që është në Ministrinë e Jashtme, të cilin e ka shfrytëzuar Valentina Duka në një libër të saj, i është kërkuar për të nxjerrë flamurin e pavarësisë. Eqerem Bej Vlora ka pohuar se flamuri i pavarësisë është marrë nga shtëpia e tij, një flamur i dhuruar nga Aleandro Kastrioti. Eqerem bej Vlora pohonte: “kisha në një kornizë mbi krevat”, dhe kur u bë shpallja e pavarësisë, ky thotë se për shkak të neglizhencës tipike ballkaniko-turke, këta kishin harruar të merrnin një flamur që ta ngrinin në atë ditë. Atëherë kujtohet Murat Toptani që kishte parë një flamur te Eqerem bej Vlora, “mbi krevatin e shtëpisë sime”, për të cilin morën leje te Ismail Qemali për ta marrë. E shpalosën këtë flamur në mbledhje dhe filluan të këndojnë himnin. Pra, flamuri u mor në shtëpinë e Eqerem bej Vlorës dhe u shpalos në mes të mbledhjes…” Ky ishte flamuri i pavarësisë? “Jo, ndal. Ndërkohë një tjetër flamur iu paraqit turmës në shesh”, – thotë Stamati që do të thotë: “ka qenë një flamur tjetër ai që i është paraqitur turmës në ballkon”. Nuk dihet, nuk shpjegohet si u gjend ky flamur aty. Kë do të marrim tani si flamur të pavarësisë? Stamati thotë se është debat i mbyllur edhe flamuri i Eqerem bej Vlorës, s’mund të jetë i pavarësisë, sepse, pas kësaj “ceremonie” Ismail Qemali ia dha Murat Toptanit për ta varur në dritare. Që këtu, thotë Stamati, automatikisht bie varianti i flamurit të Eqerem Bej Vlorës, aq më tepër “kur thotë se nuk kishin flamur, nuk ishin të përgatitur. Sepse një flamur e kishte sjellë edhe Spiridon Iloja nga Bukureshti”.
Deri tani dalin katër variante të diskutuar mbi flamurin e pavarësisë, ku vjen dhe ideja tjetër se bëhet fjalë për një flamur të madh, ndërkohë që Stamati plotëson se nga shënimet e Ismail Qemalit nuk flitet për një flamur të madh.
“Spiridon Ilo thotë se u ngrit flamuri im, më pa Ismail Qemali dhe e mbërtheva me sqepar në ballkon. Ndërkohë që dëshmitarët e tjerë, xhaxhai im ka qenë në shesh dhe më ka treguar vetë se njerëzit tundnin plot flamuj në shesh. Pra, rrëzohet thënia se nuk ka pasur flamuj. Kushdo që ka qenë atë ditë aty, ka gjetur një flamur dhe e kanë valëvitur. Flamuri nuk mund të ketë qenë i madh sipas gjithë këtyre kujtimeve ka qenë një flamur i vogël”, – çon deri në fund idenë e tij Stamati duke i sugjeruar historisë që ky variant të mbete në fuqi për të besuar në pavarësinë jo në një flamur. Kjo do të thotë se nuk ka gjasa të flitet më për një flamur të vetëm të pavarësisë duke e shtrirë këtë në një ide të re: se të gjithë flamujt që mund të gjenden me datim të 1912-s të vlerësohen historikë. “Po, duke parë gjitha variantet rezulton se ky flamur nuk ekziston, ose është djegur dhe ai i Spiridon Ilos është djegur, dhe të tjerët …”
Por ka një shkëndijë të fundit për restauratorin, që e çojnë në një variant të gazetës “Zëri i popullit” që është botuar në Nju Jork. Bëhet fjalë për një artikull të Kristo Floqit, i cili ka bërë një skemë shqiponje në gazetë. Floqi ishte vetë atje. “Nëse nuk ka pasur një aparat fotografik për ta fotografuar atëherë duhej shihej ky flamur si ka qenë. Të paktën duhej një skicograf që ta bënte flamurin më ngjyra. Do merrte anijen për të shkuar në Nju Jork, këta të linjës, pra duhej nisur nga Vlora ose Durrësi për të kaluar në Italia, e prej andej në Nju Jork. Pastaj do përgatiste bocat e flamurit…”
Këto boca duhen kërkuar, sipas Stamatit, për marrë të paktën pamjen reale si ka qenë flamuri i ngritur në Vlorë. Restauratori ka dëshirë të besojë, e t’i bindet këtij varianti prej nga duhen nisur kërkimet, se Kristo Floqi i ka botuar këto skica një muaj pas ngritjes së flamurit, kohë e mjaftueshme rruge nga Vlora drejt Nju Jorkut. “A kishte mundësi që brenda një muaji të merrej një aparat fotografik në Vlorë e pastaj të udhëtonte sërish për në Nju Jork. Atëherë pyes njerëzit që janë marrë me këtë histori. Më thonë se për dy javë arrihej në Nju Jork, nëse kordinohej orari. Prandaj është e mundur që Kristo Floqi të ketë parë flamurin e të ketë bërë skicën që është botuar në Nju Jork, në gazetë. Ky është një variant. Ndërsa flamuri që ndodhet në muze ka mundësi të jetë bërë më tepër sipas flamurit të Spiridon Ilos. Nga gjithë këto raste, dhe nga njerëz që janë marrë me këto çështje sipas Stamatit ka nisur të kristalizohet mendimi, se aty janë valëvitur disa flamuj, kush ka pasur me vete flamuj e ka valëvitur. Që të gjithë mund të quhen flamuj të pavarësisë. (ribotim)
Intervista
Frederik Stamati: Për flamujt nuk flitet pa u identifikuar në laborator
Ju jeni pjesa e zbulimit, e identifikimit të flamujve, po historianët mendoni se i janë afruar së vërtetës se ku duhet kërkuar flamuri?
Historianët punojnë vetëm me dokumente zyrtare. Nëse nuk ka dokument zyrtar ai nuk mund të flasë. Edhe kur bëhet identifikimi i flamurit, pavarësisht se ishin fotografitë ata u bazuan në dokumente që ishin në Arkivin e Shtetit.
Çështja është identifikimi i flamurit, sa rëndësi merr?
Kjo puna jonë është komplekse nuk mund të thuash se e gjeta unë apo Ariola flamurin. Janë shumë fakte, me të cilat jam duke punuar prej dy vjetësh duke pyetur, lexuar, interesuar e kërkuar nëpër arkiva…. dhe nuk mund të thuash, se edhe po e gjeta, të thuhet e gjeti Frederiku. Jo, do të mblidhet një komision për këtë, do të shqyrtojë gjithë dokumentet që të jetë vendim i zyrtarizuar.
Sa informacion, për t’u afruar të vërtetës, dhe fondit që keni aty ju kanë afruar historianët?
Lidhur me këto çështje me historianët e institutit nuk kam biseduar sepse në këto histori, flamujt i kam pasur në dorë për t’i parë drejtpërdrejtë e për t’i identifikuar ato. Lidhur me çështjen e flamurit të pavarësisë kam biseduar me shumë njerëz, të cilët kanë një mendim të tyre, kërkojnë gërmojnë… dhe janë në këto ujëra. Unë, të paktën, flas për veten pavarësisht nga të dhënave që kam, këtë flamur nuk e kam në duar dhe as nuk e kam parë. (mars 2012)