Një dorëshkrim, shtypur me makinë shkrimi, i dorëzuar në ambasadën shqiptare në Francë, , kishte mbetur në sirtar, dekada e pabotuar; ishin mbresa udhëtimi nga etnografja franceze Zhaklinë, kur kishte përjetuar jetën e egër në veriun shqiptar, me bashkëshortin e saj Rene Benezech, etnograf i cili ka koleksionuar mbi 700 foto nga Shqipëria. Është shkrimtari Luan Rama që e sjell në shqip këtë udhëtim, bashkë me historinë e koleksionit të famshëm, me sende dhe foto, që ruhen në “Muse de l’Homme” në Paris
Nuk është e para, që shkel veriun e Shqipërisë dhe “jep shpirtin” për epizmin e tij. Ngjan me udhëtimin nëpër malet shqiptare të konsullit francez në Shkodër, Alexandre Degrand, autori i Souvenirs de la Haute Albanie (Kujtime nga Shqipëria e Epërme), kur priste flokët e një fëmije nga Drishti i Mbishkodrës të zbritur me prindërit e tij në konsullatën franceze, duke bërë kështu ritualin si kumbar që kishte pranuar të bëhej për atë malësor të vogël – por, etnografja franceze Zhaklin Benezech mban një histori të veçantë: Lë dorëshkrim mbresat e një udhëtimi të ashpër në veriun shqiptar, në fundin e viteve ’30-të, e shtypur vetë me makinë shkrimi dhe që mbajnë korrigjimet me dorë si dhe foto të rralla. Në malet e Vermoshit, Zhaklinë u bë nune e një foshnjeje shqiptare, Pashkës; i kishte prerë flokët në mënyrë ceremoniale, kishte dhënë dhuratat e saj, një shami mëndafshi dhe monedha argjendi. Sipas traditës e maleve, familja i lë shenjë një pako llokume Rënese (etnograf, bashkëshortit të Zhaklinës) dhe çorape leshi të punuar nga nëna e foshnjës. Janë histori familjare që do të donte t’i kthehej pas atij udhëtimi. Por nuk ndodhi më. Një udhëtim pothuaj identik ishte përpjekur ta përshkonte kineasti Luan Rama, me një operator të Kinostudios në vitet ’80-të, nga Shkodra, drejt Leqeve të Hotit, urës së Tamarës dhe rrugës që shkonte drejt Lëpushës e Vermoshit…veçse ktheheshin hipur në një makinë, kujton se çifti i etnografëve francezë, gjysmë shekulli më parë kishte ecur herë me këmbë e herë mbi kuaj mes furtunës, borës e të ftohtit të madh, derisa pas njëzet ditëve ishin kthyer të dërmuar në hotelin e tyre në Shkodër. Kjo eksperiencë e çiftit francez në veriun e Shqipërisë është transmetuar në “Radio- Francë”, pas kthimit të tyre në vitin 1939, regjistrim që ruhet bashkë me koleksionin e pasur të etnografëve, dhuruar muzeut “Musee de l’Homme”. Ata kanë treguar për pasurinë e kostumeve, zakonet, punimet e qelesheve, zbukurimin e armëve, historitë e Kanunit etj.
Ja çfarë shënojnë për malësorët: “… Sigurisht, vështirë të imagjinoja kostum më hijerëndë dhe njëkohësisht më të jashtëzakonshëm nga bukuria dhe me një prerje aq mjeshtërore, çka e bën xhubletën një përjashtim midis kostumeve më të habitshme fshatare, ku gjithçka duket se qëndron në valëzimin e ngjyrave. Prerja e kostumeve popullore shqiptare çka është një nga konstatimet që më ka bërë më shumë përshtypje, është gjithnjë mjeshtëria e rrallë e punimit të tyre. Kjo të çon gjithnjë drejt krijimeve me një origjinalitet të madh, me silueta veshjesh që nuk e kemi zakon t’i gjejmë diku tjetër. Dhe nuk dyshoj se artistët tanë të modës parisiane do të gjenin aty një burim të madh frymëzimi…”
Për këtë koleksion na dëshmon, shkrimtari Luan Rama, që e ka ndeshur në vitet ’90-të në fondet për Ballkanin në “Musee de l’Homme”, ku ka parë edhe një koleksion objektesh etnografike për Shqipërinë, disa të dhuruar nga senatori Justin Godart, dhe koleksionin e pasur të çiftit francez Benezech, dhuruar muzeut. Vite më parë, kur sapo kishte nisur punën si diplomat në ambasadën shqiptare në Paris, Rama kujton se iu dorëzua një zarf me dorëshkrimin: Ishin mbresat e Zhaklinë Benezech, me të shoqin, Renë, edhe ai etnograf.
“Një histori interesante për të cilën, në vitet ’90 do të shkruaja diçka dhe në shtypin shqiptar, si dhe një kapitull në librin tim të botuar në Paris “Pont entre deux Rives” (Ura mes dy brigjeve). Këtë dorëshkrim të Benezech e rigjeta përsëri kur u ktheva në ambasadë në vitin 1997 dhe një dëshirë më shtynte ta përktheja, por kjo punë do të zgjaste deri më sot, kur më së fundi u ula dhe e përktheva”, tregon Rama në parathënien tashmë në shqip, të mbresave të udhëtimit të çiftit francez, bashkëshoqëruar me foto.
Studiuesi tregon në këtë rast, se nisi të kërkonte më shumë rreth jetës së dy etnografëve francezë Rene dhe Zhaklinë Benezech, pse ky dorëshkrim mbeti për dekada e pabotuar në sirtarët e ambasadës?! René Benezech kishte qenë një personazh mjaft interesant dhe me profesion piktor, i cili gjatë Luftës së Parë Botërore kishte qenë interpret i gjuhës kineze dhe më pas kishte rrahur vendet e Magrebit në Afrikë, veçanërisht në Marok, ku ishte njohur me Jacqueline, ku kishte pikturuar shumë tablo dhe konsiderohej si një “piktor orientalist”.
Në vitin 1929, si etnograf ai kishte udhëtuar nëpër Ballkan dhe në vitin 1938, bashkë me gruan e tij, etnografen e re, Jacqueline Benezech, nga Bordeaux, ai ndërmori një mision për “Muzeun e Njeriut” në Paris (“Musée de l’Homme”) për të zbuluar jetën dhe botën shqiptare. Rama na thotë se ishte ndoshta misioni i parë i etnografëve perëndimorë të ardhur me një mision të caktuar në Shqipëri. Rama shkruan për fotografitë e koleksionit Benezech në muzeun e madh të Parisit, në “Quai Branly”, ku gjenden imazhe të fiksuara në pllaka xhami me nitrat dhe autokrom, si ato që kishin përdorur më parë në Shqipëri gjatë vitit 1913, si fotografi Auguste Léon e gjeografi Jean Bruhnes. Në këto fotografi, nga Tirana ata kanë fotografuar një burrë me jelek, një shtëpi, pazarin e vjetër, një dyqan stofrash, dy gra në rrugë, një grua tiranase me dimitë, një grua me veshje katolike etj. Nga Berati janë tre fotografi; nga Konispoli dy; nga Zadrima disa pamje peizazhi, një grua para një peme, burrë dhe grua me kostume popullore, ambient pazari, brenda një familje etj; nga Shkodra, janë një sërë fotografish ku spikasin veçanërisht ndërtesat e mëdha apo interioret siç janë ato në familjen e Gjon Sumas; në Mirditë dukej “princesha” e familjes Bib Doda, si dhe vajza me kostume popullore; në Pukë, gra myslimane dhe katolike, si dhe fotografi nga Kosova (kostume popullore në mjedise familjare, oborre etj.). Po kështu dhe Malësia e Madhe, veçanërisht vajzat me xhubleta, në sfonde natyrore mjaft interesante, të gjitha këto me ngjyra. Por René Benezech kishte fotografuar dhe shumë imazhe qytetare në film bardh e zi, si në Tiranë, ku dukej pazari i shalqive, pazari i rrushit, i poçerive, bukëpjekësit, farkëtarët, këpucarët, dyqanet dhe punishtet e prodhimit të qelesheve etj., (fotografi gjithashtu në pozitiv xhelatino-bromur argjendi në pllaka xhami). Të tilla ishin dhe fotografi grash me kostume nga Dardha, nga Gjirokastra, nga Elbasani etj.
“Por habia më e madhe ishte se kur u riktheva në Musée du Quai Branly për të seleksionuar fotografitë, pashë se tashmë kisha të bëja me një fond edhe më të madh, prej 706 fotografish dhe pikërisht aty gjeta dhe personazhet që René dhe Jacqueline kishin takuar dhe që ai kishte fotografuar gjatë atij udhëtimi: Preng Calin me gruan e tij të vogël, Kol Petrushin me familjen e tij, Fran Zefi me gruan e tij, pater Antonin e kishës së Thethit, malësorët e rinj që i kishin gjetur një natë stuhie dhe i kishin nxjerrë gjer në shtëpitë e tyre, Frani, Nikolla, Gjergji… Të gjithë ishin aty. Ishte një koleksion i jashtëzakonshëm që meritonte padyshim një ekspozitë të madhe, pasi nuk ishin vetëm personazhet e peizazhet e veriut, por ishin skena të jetës shqiptare në disa qytete të Shqipërisë së vitit 1938”. Rama tregon se ekspozita e parë ku është përfshirë koleksioni i fotove të çiftit francez është hapur në Paris në nëntor të vitit 1965, nga ambasadori shqiptar Kristaq Misha si dhe autoritetet franceze. Zhaklinë Benezech vdiq në moshën 101-vjeçare, në vitin 2004, pa e vizituar më Shqipërinë. “Sidoqoftë, ky libër, ky dorëshkrim i përkthyer tashmë në shqip, do të jetë një pikëtakim imagjinar i etnografes me malet e veriut shqiptar, udhëtim që fillon në 18 tetor të vitit 1938, ashtu siç kishin udhëtuar dikur në vitin 1921 dhe gazetarja amerikane Rose Lane apo ajo franceze Paule Fercoq de Leslay më 1936, e cila kishte botuar dhe një reportazh të gjatë me dy numra në revistën e njohur l’Illustration për udhëtimin e saj gjatë tetë muajve me radhë në malet e veriut dhe të jugut shqiptar”, shkruan Rama, në këtë shërbim në shqip, të mbresave të çiftit francez Zhaklinë dhe Renë Benezech.
Ja kujtimi më i fortë që lidhet më udhëtimin e saj në veri: “Të nesërmen ishte plaka e Petrushit që me shkop në dorë, nëpër dëborë, u printe përpara si një dhi e egër për t’u treguar rrugën drejt Ranza e Shënikut. Shpesh plakës i duhet të ndalojë dhe të presë afrimin e karvanit që ngjitet ngadalë. Etnografes franceze ajo i duket si “një personazh përralle”, siç e shkruan ajo në ditarin e saj. Më pas, pas shkëmbinjsh e kataraktesh, karvani ndalon në një shtëpi tjetër ku jetojnë brenda një dhome të madhe e disi të ndarë 26 persona të së njëjtës familje. Atje pjekin patate dhe rreth zjarrit, siç është zakoni, ai që i bie lahutës ia merr një kënge të gjatë nga eposi kreshnik, duke i kënduar një bote të largët e mitike, heronjve të këtyre maleve. Jacqueline mendon se gjithçka përreth asaj shtëpie, orenditë, veglat e punës, kostumet, instrumentet, objektet e përditshme e të kuzhinës, gjithçka atje është një muze i vërtetë etnografik. Dhe për më tepër në një vend që shpesh ata e krahasojnë me Zvicrën. Pikërisht atje, gjatë natës, të shtrirë midis turmës, ku disa janë ngjeshur anash zjarrit në mes të dhomës, gjatë natës, René ndjen se një “kafshë” e çuditshme i ngjishej prapa veshit. Por vetëm në mëngjes ata pikasën se nuk ishte gjë tjetër veçse gishtat e këmbëve të asaj plake të shtrirë më tej që ishte në agoninë e saj. Jacqueline ishte habitur tek flinte gjatë natës me atë lloj “jastëku” të butë që merrte forma të ndryshme, por ajo vetëm në mëngjes konstatoi se ishte një plënc lope.
Përgatiti: Violeta Murati
Ditari i Zhaklinës
E martë, 25 tetor
E kishim lënë kullën e Preng Calit që në orën 8:30 të mëngjesit, pas përshëndetjeve tona prekëse. Qielli ishte pak i mbuluar, por nuk bënte shumë ftohtë. Pjesa e parë e rrugës ishte veçse përgjatë shtratit të lumit, i cili ngjitej gjithnjë. Ishte një shëtitje e këndshme, pasi rruga ngado na shfaqte ca gëmusha përmes të cilave kalonin rrëkeza me ujë të kthjelltë e të bollshëm. Papritur u kthyem në të djathtë përmes një ngjitje të fortë, aq e fortë sa e ngjita gati barkas, duke u kacavjerrë dhe duke u kapur me dhjetë gishtat pas krifës së Cilës. Arritëm në një rrafshnaltë nga ku e humbëm nga sytë luginën e Vermoshit. Tashmë ishte si të thuash Zvicra. Hapësira të mëdha bari të një lugine me një kurorë drurësh të zinj, me lopë e dele. Ndihej një përshtypje e madhe vetmie. Tutje, sa një figurë njeriu, dukej një shtëpi mjaft e vogël, e cila ishte e ulët për t’i shpëtuar erës. Një shtëpi e bërë nga trungje pemësh dhe që ne mundëm të arrinim gjatë ditës, duke trokitur në portën e saj. Njerëzit e shtëpisë dukej se ishin plandosur për t’iu nënshtruar dimrit. Zoti i shtëpisë ishte Kol Petrushi. Ishte atje me gruan e tij dhe nusen e shtëpisë. Zjarri ishte ndezur mes asaj dhome të vetme dhe meqë s’kishte oxhak, tymi qëndronte lart si një re e nderur pothuaj gjer poshtë tokës. Ulur përtokë dhe duke përkulur kokat, mund të merrnim frymë. As që mund të imagjinohej nëse do kishe dëshirë të qaheshe. Ajo çka dalluam përmes atij tymi, ishte se nëpër dërrasa, midis trungjeve ishin të varura objekte etnografike. Aty çdo gjë ishte totalisht etnografi, madje dhe pushka, me një tjetër armë të çuditshme, një lloj pistolete e bërë nga një pushkë, të cilës i kishin hequr qytën dhe ia kishin shkurtuar grykën e gjatë. Sigurisht, kur bëhej fjalë për armë, asnjëherë nuk flitej për armë gjuetie.
Ajo etapë ishte aq e shkurtër sa ne hëngrëm gjatë rrugës. Para një zjarri hëngrëm vezët e ziera, ndërkohë që Asllani ngrohte filxhanët e çajit për t’u dhënë ngrohtësi zemrave të miqve tanë dhe të dy xhandarëve që do të niseshin sërish. Në një qilim të hollë bari ngritëm tendën tonë. Një qen i egër ulërinte e shkumëzonte nga tërbimi sapo na pa, por ai ishte i lidhur pas shtëpisë. Ndërkohë, një djalosh që kishte kohën të gëzonte lirinë dhe që nuk kishte qenë i nevojshëm në rolin e tij social, dukej një njeri i gëzuar dhe i dashur, i cili kishte qejf të lozte. Nuk ndahej nga ne dhe duke pritur, hyri ngadalë në misteret e mrekullueshme të të qytetëruarve përmes “mortadelit”, kores së djathit dhe të lëvozhgës së vezëve të ziera. Vendosja e çadrës sonë aty ishte si një lloj kampingu. Ishte hera e parë që ishim vendosur në një mënyrë kaq të kënaqshme. Dhjetë metra larg nesh ishte një trung peme i gërryer nga ku derdhej ujë i pastër, i ftohtë dhe i shijshëm. Nuk bënte ftohtë edhe pse lart kishte një kurorë dëbore që na rrethonte. Kolë Petrushi ishte i varfër por mikpritja e tij ishte bujare.
Gjithë ajo që mund të na ofronte ishte kafja dhe buka e misrit. Dhe këtë e bënte me një kënaqësi të dukshme. Tutje, larg sa sheh syri, nuk dukej asnjë gjurmë tjetër njerëzore dhe B. na kishte thënë se do të flinim në Lëpushë, një fshat i ngritur në lartësinë e 2500 metrave. Donim të dinim se përse do të flinim atje? Por në fakt ngjante se ishim në lartësinë e 2500 metrave dhe në anën tjetër të Lëpushës. Ajo që dukej e vërtetë ishte se ky fshat përbëhej nga shumë shtëpi. Veçse ato nuk mund të dukeshin që andej. Pasdite u kthyem në shtëpi. Para nisjes sonë, Preng Cali na ofroi një dhuratë princore të këtij vendi, ku pamja hijerëndë e natyrës ishte e paimagjinueshme, pasi pas perëndimit filloi të bëjë një ngricë shumë e madhe. Megjithatë duhej shkuar të mbyllej çadra pneumatike pasi kishte dy derrkucë të vegjël në ngjyrë rozë, disa dele dhe një qen, të cilët ishin bashkuar për ta dhunuar sekretin që përbënte ajo çadër.
Megjithë të ftohtit, të vendosur mirë në çadrën tonë, ne kaluam një natë të shkëlqyer. Nisja në orën tetë të mëngjesit ishte pothuaj një rekord. Që në të aguar binte shi, çka na vonoi të bënim gati bagazhet, të mblidhnim pajisjet etj. Plaka e Petrushit kërkoi të na shoqërojë gjer te Ranza e Shënikut. Me shkopin në dorë ajo u nis përpara drejt atij shpati që ngjitej dhe ku ecja ishte më e vështirë. Kishte pamjen e një gjysheje, që dikush do dyshonte dhe do ta merrte se po bënte ndonjë shëtitje për nja gjysmë ore në pyll. Por, ne, që ishim mbi kuaj mezi e ndiqnim dhe në fakt disa herë detyroheshim të ndalonim, pasi ngjitja ishte e vështirë dhe kuajt nuk mundnin më. Por ajo vazhdonte të ecte dhe ndaloi veç për të na parë nëse po e ndiqnim nga pas. Ndërsa për kalin, ne e lamë atë, pasi edhe pse u ndihmua nga dy qiraxhinjtë tanë, ai s’mundi të na ndiqte. Shiu vazhdonte të binte. Ishte mjegull. U shqetësuam për bagazhet, sepse në mëngjes kur u nisëm, duket se Asllani, i cili duhej të blinte një mushama, nuk kishte veçse një copë cohë të vajisur kohë më parë, e madhe sa një napë. Së fundi pikasëm qafën. Ishim përsëri në dëborë dhe në mjegull. Asllani dhe Ismaili s’po mbërrinin ende me bagazhet dhe B. na njoftoi se do qëllonte nja dy herë me revole që nëse kanë humbur diku mund të na gjejnë. Meqë kundërshtova, ai u largua nja njëzet metra më tutje dhe gjithë dinjitet, në majë të një shkëmbi të ngritur, shënoi për nga qielli dhe shkeli këmbëzën. Mbulova veshët me duar duke parë përreth për të ditur nëse po i jepte fund kësaj skene. E vështrova kur tentoi edhe një herë, dy herë, ashtu me një pamje të inatosur. Por revolveri nuk qëlloi. Lumturisht ai kishte një arsenal të tërë armësh. Nxori një armë tjetër dhe i tërbuar qëlloi pa lajmëruar. Arma bëri zhurmën e një kamxhiku fëmije, por efekti ishte i menjëhershëm. Në mjegull u shfaqën tri kokat e Ismailit, Asllanit dhe të kalit. Të gjithë mbanin bagazhe. Meqë kali nuk mundej më, ata ishin të detyruar të ngarkonin mbi supe njëri një thes dhe tjetri një sënduk .Të treve u merrej fryma.
Nga qielli binte një shi i madh dhe një dëborë e përzierë me të, çka të priste fytyrën. Duart i kisha të ënjtura e të përskuqura. Mushamaja më ishte ngurtësuar si një llamarinë. Plaka, e cila s’mund të ecte ngadalë, kthehej disi mbrapsht. Dukej si një njeri përralle. U rinisëm në një rrafshinë ku rruga nuk dukej aspak. Ajo ecte drejt dhe i vinte keq për ne, duke na treguar kthesat që duheshin marrë, shtigjet që i njihte dhe që ishin tepër të vështira. Madje edhe në ato kthesa të “lehta”, kali i mjerë i bagazheve, Doriu, u dorëzua për herë të parë e po kështu edhe një herë të dytë më pas, akoma më keq. Ai rrëshqiti disa metra drejt një grope në fund të së cilës vështruam një kumbull dhe një pellg të murrëtyer. Por s’duhej të ankoheshim. Vetëm se donim të dinim tani nëse plaka Petrushi, që sapo shkoi drejt një rruge të shkurtër që praktikohej me vështirësi, iku drejt vendit të rrugës së zakonshme apo jo? Ky ishte dhe mendimi i Asllanit, me të cilin René arrinte të kuptohej sepse ai ishte një shqiptar i Jugosllavisë, e po ashtu dhe Ismaili, ku prej disa vitesh vendi i tyre përfshihej brenda kufijve të Shqipërisë. Po kalonim sigurisht në lartësi të mëdha sepse para se të niseshim ishim në 2500 metra. Kohë më kohë kishe përshtypjen se do të bije në ndonjë grackë, sepse kali zhytej papritur në një gropë plot me dëborë. Lumturisht ne arritëm në një vend me drurë, ku era të priste më pak por gjithnjë s’kishte gjurmë rruge. Kur era i zhvendosi disi retë edhe nga ana jonë e majtë, u duk një zbritje që shkonte drejt një lugine që ne nuk e shikonim. Kishte shumë gjurmë ujqish. Ishin gjurmë të mëdha, putra qensh që përvijonin në vijë njëri pas tjetrit, pra në një linjë. Papritur, plaka Petrushi nisi ta marrë të përpjetën përmes shkurreve pa u shqetësuar sesi do të ngjiteshin kuajt që e ndiqnin nga pas. Përveç dhive, më duket se asnjë kafshë tjetër me katër këmbë nuk do mund të ngjitej. Ne vendosëm këmbët në tokë dhe e ndoqëm si mundëm me dëborën dhe gjethet deri në gjunjë, duke lënë pas një degë dhe duke kapur menjëherë një tjetër, ashtu si një majmun në pyll, duke u shmangur të ecim para kuajve, të cilët kohë më kohë rrëshqisnin përgjatë shtegut të mbështetur në vithe. I lamë të ngriheshin vetë duke parë me shqetësim nga kali i bagazheve, i cili ishte disi tepër i trashë për ato kalime të ngushta dhe që hynte drejt si një pykë nëpër gëmusha, duke na flakur herë-herë copa dëbore dhe degëza në fytyrë. Kjo zgjati për një kohë të gjatë, shumë të gjatë e pastaj papritmas, na u shfaq përpara pak jetë: një vend i sheshtë në fund të përroit me disa gurë të grumbulluar, disa trungje druri të shtrira si dhe streha e një bariu. Madje ishin dhe tre-katër fëmijë. Ç’bënin atje? Dukej se ai vend kishte një emër: Jam. Megjithatë, edhe pse nuk e dimë se çfarë na priste, vendosëm të qëndronim. Aty kishte ujë, madje shumë të freskët. Një drekë “alla shqiptarçe”: Patate të pjekura më parë, që nga rrëzimet e kuajve ishin bërë pure në fundin e një torbe, buka e vjetër dhe rakia për ta pirë me pagurë ishin pothuaj një luks.
Më pas u nisëm sërish. Përsëri në ngjitje përmes shtigjeve rrëshqitëse për të arritur në një lloj grope të madhe, për të zbritur pastaj përmes disa imazheve si ato të ferrit apo të përrallave. Dukej se rruga na çonte drejt luginës ku gjendet Ranza e Shënikut. Por ne nuk mund ta shikonim atë, meqë ecnim përmes blloqesh të mëdha shkëmbore, të mbuluara nga likene të jashtëzakonshme ngjyrë rozë, të zeza e jeshile në gri, mbi të cilat zgjateshin si tentakule të mëdha degëza çuditërisht të përdredhura dhe të mbushura me gjethe të verdha. Kishim disi përshtypjen se ishte një udhë në fund të detit. Pas një ore apo dy, peizazhi u bë më i butë. Dalluam një luginë të ngushtë, të thellë por të banueshme. Akoma dhe disa shtëpi të shembura, pastaj diçka që të ngjante me një udhë, ku përmes brymës shquhej një masë e madhe gri dhe katrore e një shtëpie në shkëmb. Biseda me një njeri te hyrja u ndërpre me heshtje të gjata. Kishte pamjen se ishte i bezdisur të na shikonte aty. Dukej se ishte shtëpia e parë në Ranza e Shënikut dhe se shtëpia tjetër ishte një orë e gjysmë më tej. Unë besoja se do të ndalonim në shtëpinë tjetër ku do priteshim nga Fran Zefi. Kështu të paktën na kishte thënë B. si dhe plaka Petrushi, pasi ajo kishte një djalë të martuar me një nga vajzat e Fran Zefit. Por vetëm B. donte të ndalonte me çdo kusht, pasi mesa dukej, ai ishte i dërmuar nga lodhja. Ajo që e shkatërronte dhe e bënte të tërbuar, ishte se shtëpia ku kishim mbërritur ishte e banuar nga myslimanë (edhe pse që nga Shkodra ai na betohej se ndër male nuk kishte as edhe një të pabesë). …
(fragment)
E enjte, 27 tetor
Nuk hoqëm keq të ngriheshim para se të agonte, pasi dita nuk po zbardhte. Qielli ishte aq i zënë sa ashtu qorrazi do na duhej të bënim gati bagazhet dhe të gjenim materialet tona të shpërndara nëpër atë grumbull fasulesh. Ishte një nga ato ditë ku e vetmja gjë që mund të bëje, ishte të qëndroje në cep të zjarrit. Atje poshtë, në fushën e vogël të misrit, ku kuajt kishin kaluar natën, Asllani dhe Ismaili, më të ngrysur se vetë koha, vëzhgonin bagazhet pa vendosur të vinin dorë mbi to. Litarët ishin ngurtësuar nga lagështia e natës. Kuajve nuk ua kishin hequr shalët pasi ato ishin të lagura. Indiferent nga porositë e mia, më i zbehtë dhe i pakënaqur se kurrë, Asllani nguli këmbë të vendoste para kohe mbulesën e kuqe mbi shalën time, e cila sigurisht nga ai shi i imët, për disa minuta do të shndërrohej në një lloj sfungjeri. B. ishte i ngrysur në fytyrë më shumë se ndonjëherë tjetër. Ai bisedonte me xhandarin. Kryetari dukej më i ndryshëm dhe më i ngrysur se dje. Në thellësi të vetvetes, B. duhej të kishte shumë frikë të ndërmerrte atë etapë që për herë të parë do ta bënte pa xhandarë dhe në një zonë tjetër të shkretë e të virgjër. Ndërkohë René u bleu miqve të shtëpisë një jelek të mrekullueshëm të qëndisur dhe ishte tepër i gëzuar. Si zakonisht, pasi shtrëngoi qinglat dhe pasi i rregulloi me fije çeliku kapistallin dhe yzengjinë, ai u ngjit mbi kalë duke pritur gëzimin e shoqëruesit tonë të vyer. Më së fundi ishim gati. Tepër të grupuar, madje shumë, në një shteg shumë të ngushtë që gjarpëronte në një gjysmë-shpat të një grumbulli shkëmbinjsh të mëdhenj, ndoqëm gjithë zigzaget e atyre përrenjve. Ende të përgjumur, kuajt kishin veçse një vend për të vendosur këmbët në ato pllaka reshpesh që shkonin vërtik poshtë nesh, drejt një lugine të padukshme nga bryma. Toka bëhej deltinë dhe këmbët e kuajve fundoseshin ndonjëherë në gropa e të çara toke të buta që nuk dalloheshin. Ata hezitonin të ngjiteshin në ato pjerrina të mëdha që ishin transformuar në pista rrëshqitjeje dhe ku nuk kapeshin veçse nga një patkua, duke na shkundur kështu me një goditje, pasi e dinim se kjo udhë ishte tepër e gjatë dhe se të gjitha vështirësitë që hasnim, nuk ishin asgjë para qafës së famshme të Pejës, ku do të mbërrinim veçse pas disa orësh.
Papritur, kali që ecte në krye u përplas me një shkëmb të madh në të majtë të tij. Goditja e zhvendosi disi dhe ai humbi ekuilibrin dhe ra. Meqë në anën e djathtë të shtegut nuk kishte asgjë, pesha e bagazheve e tërhoqi dhe ai rrëshqiti 15 metra më poshtë ku lumturisht një tjetër shkëmb shfaqej duke e ndaluar ashtu me të katër këmbët në ajër, shtrirë mbi bagazhet, si të ishte mbi një djep. René kërceu menjëherë poshtë kalit dhe nxitoi bashkë me Ismailin dhe Asllanin. Ai ulëriti duke thirrur nga B. dhe kryetari, të cilët pranuan të kthehen disa hapa mbrapsht për të qenë disi larg dhe të pranishëm në shpëtimin e kafshës, pa bërë asnjë ndërhyrje. Në sajë të atij shkëmbi shpëtimtar, gjendja e kalit nuk mund të përkeqësohej për sa kohë ai nuk lëvizte. Por që ta nxirrje që andej nuk ishte punë e lehtë. Ai nuk mund të kthehej në këmbë. Por meqë shkëmbi mbante bagazhet dhe bagazhet mbanin kalin me këmbët në ajër, në një pozicion të vështirë dhe në një pjerrësi pothuaj vertikale, në një lloj terreni rrëshqitës si të ishte prej sapuni të zi, ne pyetëm veten se çdo të bënim ndërkohë që kali mund të kthehej për së mbari dhe të çlirohej nga qinglat e tij. Së pari, u desh të lidhnim kapistrën pas një kërcuri. Ismaili, i cili u kap pas rrënjëve dhe përmes baltës, duke u kacavjerrë pas bishtit të kalit ai u çlirua. Pastaj René dhe Asllani arritën ta rrotullojnë dhe këmbët e tij prekën tokën. Në saje të dy litarëve ai nuk e kishte të vështirë të ngrihej në këmbë. Pasi konstatuam se kali nuk kishte thyer ndonjë gjymtyrë, u morën bagazhet që kishin më pak fat nga kjo shembje. Ato kishin marrë formën e fizarmonikës dhe nga kjo, meqë volumi i saj ishte pakësuar përgjysmë, ajo çka ishte brenda kishte bërë të çahej mbulesa: Të mbathura, çorape, shami, objekte tualeti etj., ishin përzierë mes dhe kjo përzierje në një deltinë rrëshqitëse dhe gjethesh të kalbura, i ngjante një lloj kremi të një kutie me pastë rroje, plotësisht të shtypur…
Pershkrim i bukur per nje udhetim shum te mundimshëm…nuk mbaroi pse ?