Përktheu nga origjinali: Azem Qazimi
Hyrje nga George Steiner
Dimë thuajse gjithçka për rrethanat e hartimit dhe të botimit të Betejës së librave të Xhonatan Suiftit. Teksti që po shqyrtojmë doli në maj të 1704-s, dhe u përfshi midis Përrallës së fuçisë dhe libërthit Ligjëratë mbi veprimin mekanik të shpirtit. Ai u botua anonim, por succès de scandale që shprushi Përralla e fuçisë, një satirë politiko-teologjike e ngjyer me virtuozitet therës, bëri që emri i autorit të merrte dhenë qysh në verën e vitit 1705.
Siç ka treguar Ernst Kurtiusi, ‘Grindja midis të Lashtëve dhe Modernëve’ – debati mbi parësinë e klasicitetit ndaj modernitetin – zë fill në Mesjetë dhe është i lidhur ngushtë me kushtet e Europës së sapodalë nga latiniteti dhe me evokimet e qarta që Rilindja u bënte burimeve, modeleve dhe idealeve të veçanta antike.
***
Epika rilindase, tragjedia neoklasike, disa forma lirike, si odet dhe satira (si në vargje, ashtu edhe në prozë), e shpallin hapur borxhin e tyre – natyrën e tyre si imitatio dialektike – ndaj pararendësve grekë dhe latinë. Ishte krejt e ligjshme të pohoje se letërsitë në gjuhët popullore, që lindën si rrjedhojë e së tatëpjetës së communitas-it helenistiko-roman, s’ishin veçse shtojca të Homerit dhe të Virgjilit, të Senekës dhe të tragjikëve grekë, të Pindarit, të Horacit dhe të Juvenalit. Megjithatë, ekzistonin përjashtime, që përbënin në vetvete një sfidë: në veçanti, toskanishtja popullore, që Dantja e zgjodhi si gjuhë të Komedisë, apo të folmet që përdorën Miltoni dhe Marini. Veçse ndjeshmëria mbizotëruese ngelej thelbësisht postklasike dhe përtëritëse.
Qe shekulli i shtatëmbëdhjetë ai që i mprehu caqet e çështjes. Polemika midis të lashtëve dhe modernëve mori vrull të ri dhe magnetizoi kërshërinë publike falë tri lëvizjeve shpirtërore. E para qe përhapja e shkencave post-galileane dhe post-karteziane. Nëse natyra “fliste” vërtet gjuhën e “matematikës”, siç mëtonte Galileu, ajo e folme, sado thellë që të ishte e rrënjosur në gjenialitetin e Euklidit a të Arkimedit, qe de facto në zhvillim, me të tjera fjalë, shumë më e përparuar sesa shëmbëllesat më largpamëse të antikitetit klasik. Frensis Bekoni, figurë me ndikim madhor, kish shpallur botërisht se shtëpia e shkencës kishte dhoma ende të kyçura, që shikonin drejt botësh fare të pashkelura, drejt një novum organum-i teorie e praktike, të cilin as të lashtët dhe as skolastët aristotelianë nuk e rroknin dot. Me Principia-n e Njutonit dhe, për rrjedhojë, me zhvillimin njutonian dhe lajbnician të njehsimit, në mbarë Europën letrare u shpall parimi evolutiv i dijes njerëzore, që i nështrohej revolucioneve kopernikane.
Megjithatë, lipset kujdes. Koncepti i ‘progresit’ është tejet i koklavitur. A është ai vërtet i përdorshëm në zbulimin teologjik, në diskutimin filozofik, në argumentet morale e, qoftë edhe me ngurrim, në estetikë? Ç’kuptim ka të kërkojmë një ‘progres’ përtej Iliadës, Edipit të Sofokliut apo odeve të Horacit? Dhe nëse ka një kuptim, ç’kuptim ka ahere të thuash se Dekarti hedh një hap më shumë se Platoni dhe se Loku e ka kapërcyer Aristotelin?
Shtysa e dytë e madhe për rivlerësimin e debatit vjen nga eklipsi i duarduarshëm i latinishtes si medium gjuhësor mbizotërues në shkëmbimet kulturore dhe shoqërore. Si italishtja, ashtu dhe spanjishtja, synonin parësinë. Por, në fund, fituese doli frëngjishtja. Me forcimin e monarkisë franceze dhe shpalljen e Parisit kryeqytet të retorikës dhe të elegancës, Franca e Dekartit dhe e Paskalit, e Bosesë dhe e Monteskjesë ngrihet në sërën e përsosmërisë letrare europiane. Ndonëse në shumë raste tekstet e Greqisë dhe të Romës së lashtë mbeteshin të nënkuptuara në këtë lingua franca të re, autoriteti i mendimit dhe i letërsisë frënge e ngriti pashmangërisht çështjen e modernitetit që po triumfonte.
Me një sfidë të tillë u shoqërua ajo ndjeshmëri e stërholluar dhe ai vispolemik që do të arrinte kulmin me atë që rëndom quajmë Iluminizëm. Nisur nga përkufizimi i famshëm i Kantit, shpirti i Iluminzmit qëndron në dyshimin intelektual, në kundërshtimin e autoritetit arbitrar. Thelbi i përjetshëm i auctoritas-it, i mbijetuar nëpër shekuj, u kishte garantuar klasikëve një lloj sovraniteti. Ishte miratimi solemn i kohës, dhe jo vetëm gjenia e Homerit apo e Ovidit, ai që i bënte veprat e tyre shembullore dhe ideale. Bri tyre, gjithçka që qe shkruar më vonë dukej kalimtare dhe e përkohshme. Por tani, me ngadhnjimin e gjuhës frënge dhe me njohjen e “klasikëve” ndërkombëtarë si Shekspiri dhe Servantesi, ajo pabarazi nuk ishte më gjithaq e dukshme. Edhe Moderniteti ishe në gjendje të prodhonte kryeveprat e veta të qëndrueshme dhe mëtuesit e tij për majat e Parnasit. Kurora e dafinës kishte kaluar nga Virgjili te Dantja, nga Dantja te Tasoja dhe nga Aristofani te Molieri. Mos vallë La Fonteni ishte më pak “klasik” se Ezopi? Në lëmin e filozofisë, të shkencës politike dhe të teorive të së drejtës, para-Iluminizmi nuk e qaste më parësinë e të lashtëve: ashtu siç do të refuzonte shumë shpejt kërkesat e pabaza dhe autoritare të ancien régime.
Për fat të keq, asnjëra prej këtyre tri kërkesave të detyrueshme – përhapja e shkencave ekzakte dhe të zbatuara, mbizotërimi i të folmeve vendore dhe revolta kundër auctoritas-it – nuk i cyti energjitë dhe vëmendjen e Suiftit në kohën kur po shkruante libërthin e tij satirik mbi betejën e librave në Bibliotekën Mbretërore të Pallatit të Shën Xhejmsit në Londër. Këndvështrimi i tij qe përjashtimisht lokal dhe i anshëm; konteksti i tij ishte mecenatizmi politiko- aristokratik dhe pedantizmi bizantin i akademikut.
Mbrojtësi dhe mecenati i Suiftit, Sër Uiliam Tempëlli, kish ndezur debatin me botimin, më 1690, të traktatit Ese mbi dijen e lashtë dhe moderne, në thelb jehonë e asaj Querelle des Anciens et des Modernes që, e udhëhequr nga Fontëneli, i kish mbajtur të zënë me punë intelektualët parizianë, mes polemikash e intrigash, gjatë viteve tetëdhjetë të shekullit të gjashtëmbëdhjetë. Tempëlli i zhvendosi dramatis personae në mjedisin britanike dhe hodhi sfidën: “A ia ka kaluar Harvi Hipokratit? Po Uilkinsi Arkimedit?”. Përgjigjja moderniste nuk vonoi shumë: në formën e saj më të prerë, ajo erdhi nga Uiliam Uotëni, enciklopedisti i çmuar i Shoqërisë Mbretërore.
Një arsye e dytë, por që lidhet ngushtësisht me të parën, kontribuoi për helmimin e debatit dhe për rrëgjimin e tij në sharje personale. Kujdestari i Bibliotekës Mbretërore, Riçard Bentli, provoi se disa klasikë të ashtuquajtur ‘të lashtë’, si Letrat e Falaridit dhe Përrallat e Ezopit, ishin, në të vërtetë, përftesa të shtjelluesve që vepruan shumë më vonë se Antikiteti. Autori synonte që, përmes një polemike të tillë, të shfrynte retorikën pompoze të Tempëllit, që i bënte thirrje gjenisë së patjetërsueshme dhe mbarë auctoritas-it të klasikëve; sulmi, njëherësh, drejtohej kundër aristokratit Çarls Bojli (një hiç arrogant), që ish kujdesur për botimin e Falaridit. Botuar më 1699, në edicionin e dytë të Tezës së tij, përgjigja e Bentlit ndaj ankesave të Bojlit qe dërrmuese.
Një temë shumë më e rëndësishme përshkonte tejendanë pedantërinë dhe tërbimin e ndërsjellë të anëtarëve të kastës së ‘mandarinëve’. Ligjëratat e tipit konservator dhe aristokratik, që kishin hedhur çape hijerënda në “gjuhën e eruditëve” në mbrojtje të precedentëve të lashtë dhe privilegjeve kanonike, përplaseshin me theksimin gjithnjë e në rritje të nevojës për një emancipim liberal dhe për një miliorizim të politikës dhe të jetës së mendjes.
Suifti thotë se Betejën e librave e shkroi në verën e 1697. Ahere përse e shtyu botimin e saj gjer në pranverë të 1704-s? Çështja është ende e hapur.
** *
Dr. Xhonsoni hedh poshtë me mjeshtëri mëtimet e Suiftit, që rreket të na e mbushë mendjen se nuk e ka lexuar Combat des Livres të Fransua dë Kalierit, të përfshirë në Histoire poetique të vitit 1688. Është e vështirë të hedhësh poshtë arsyet e Xhonsonit. E, megjithatë, topos-i ka një histori të vetën; mjafton të sjellim ndër mend pamfletet mesjetare, ku tema e librave që shpirtëzohen gjatë natës përsëritet vazhdimisht. Në mënyra të ndryshme, por të lidhura me njëra-tjetrën, ata tre fantazistë të librit dhe të aventurës së leximit, që përkojnë me emrat e Rablesë, Servantesit dhe të Montenjit, i mbrujnë librat e tyre me personalitet dhe me të drejtë fjale; rrënjët e tyre nderen gjer te hareja e Katulit dhe dëshpërimi i Tristias së Ovidit. Por Xhonsoni shkon edhe më larg. Kërkesat e Suiftit si studijues, pohon ai, ishin pa vend, sepse prej tij mund të pritej një kontribut origjinal a domethënës për debatin ndërmjet të lashtëve dhe modernëve e, sidomos në lëmin e kritikës tekstuale. Edhe një herë, është e vështirë të mos biesh në një mendje.
Konteksti, me një fjalë struktura mbështetëse e tërë ligjëratës, është “gjendja intelektuale” e fundit të shekullit të shtatëmbëdhjetë dhe fillimit të të tetëmbëdhjetit. Tashti, në një “republikë dijeje”, shkrimtarët, dijetarët dhe politikanët piqen në një truall të përbashkët. Shquajmë qartazi atmosferën e Republikës së Platonit, ashtu siç njohim teoritë politike dhe metaforat e Leviatanit të Hobsit. Suifti vepron në një etapë komplekse të tranzicionit, në atë që mecenatizmi aristokratik dhe fuqia arbitrare i lëshojnë duarduarshëm terren mbizotërimit të mendimit publik dhe pavarësisë së njeriut të letrave. Në Londër, ky kalim shenjohet qartë nga debatet e Draidënit dhe triumfet e Poupit, nga mendjemadhësia e Roçesterit dhe arroganca – kaq krenarisht profesionale – e Semjuel Xhonsonit. Në këtë zhvillim luajnë një rol vital edhe botuesit, bibliotekarët, librarët dhe kronistët e faqeve letrare të periodikëve. Po përvijohet kësisoj fizionomia moderne e botës së librave, me investimet e saj të pavarura dhe tregtimin e teksteve (Homeri i Poupit dhe Fjalori i Xhonsonit i hapin udhë tregut të lirë të prodhimit dhe shpërndarjes së produkteve letrare e intelektuale). Që ta kuptojmë siç duhet rolin e Suiftit, duhet që këtë aspekt ekonomik t’ia shtojmë konfliktit, shpeshherë të hidhur, ndërmjet konservatorëve dhe liberalëve.
Shumë më origjinal na duket surrelizmi i miniaturizimit, karakteristik si për Suiftin, ashtu dhe për Popupin; siç është, veçse në një regjistër tjetër, edhe për La Fontenin. Qenie organike e, mbi të gjitha, objekte të pajeta, që janë miniaturizuar e, njëherësh, janë pajisur me një shpirtëzim të guximshëm. Libri i Udhëtimeve të Guliverit dhe Vjedhja e kaçurelit e Poupit janë ndër shembuj e lavdishëm të kësaj gjinie të veçantë. Pallate të picërruar në masën e shtëpive të kukullave, çajnikë, shtiza çorapesh, kuleta të vocrra e shishka parfumesh përcaktojnë vendin dhe skenarin e veprimit. Kështu, “lumenj mellani” rrjedhin posi Skamandri mespërmes fushbetejave homerike të fantazisë së Suiftit dhe vorbulla e “pendëve të patave” përfaqëson, njëherësh, penat e vërteta të shkrimtarëve dhe shigjetat vërshëllyese të luftëtarëve. Kudo, të rrëgjuara në miniaturë, “hallatet” – fjalë kyçe – shkaktojnë shkatërrime absurde e, njëherësh, mizore, në proporcion të zhdrejtë me përmasat e tyre reale. Edhe një herë, burimi dhe modeli i këtij teksti është i qarta: bëhet fjalë për betejën e minjve te Batrakomiomakia e pseudo-Homerit, një klasik pa të cilin teknikat e Suiftit dhe të Popupit as që mund të konceptohen. Nga rrëgjimi i duarduarshëm surreal rrjedhin saktësime groteske: beteja e Suftit zhvillohet “të premten e shkuar në Bibliotekën Mbretërore”; poetët janë shndërruar në toga të kalorësisë së lehtë, këmbësorët janë rekrutuar nga mesi i historianëve, përkthyesit janë të domosdoshëm, porse mercenarë pathadorë.Të mëdhenjtë in-folio do të bëhen pluhur nga minjtë; kjo shëmbëlltyrë e përpunuar që, në kuptimin e dyfishtë literal, rrjedh nga “mi biblioteke”, pleks në vetvete referimin ndaj pluhurit, më jetëshkrurtrën e grimcave lëndore. Katalogu i kapedanëve rivalë është një parodi e përpiktë që minimizon, përmes teprisë retorike, thirrjen nën armë të Iliadës. Nuk arrijmë ta besojmë që zemra e Suiftit i bashkohet këtij lloj pastiche-i imitativ e pedant. Pas vdekjes së Tempëllit, vështirësitë e rendit personal e kishtar e angështisnin shpirtin e tij ambicioz e të pakënaqur. Edhe po dyshuam se Suifti kishte, në një shkallë vërtet të pranueshme, ide antimoderne si mbrojtësi i tij, prapëseprapë, duhet të pohojmë se, sa herë që iu dha rasti, ai i lehtësoi punën vetes dhe ithtarëve të tarafit të tij. Teksa ngrë Homerin dhe Virgjilin përmbi të gjithë poetët epikë modernë, kujdeset të mos zërë në gojë emrat e mëtuesve më të dukshëm, Dantes dhe Miltonit (të cilët natyrisht që i njihte). Kur kremton fitoren e Pindarit mbi imituesit dhe sejmenët modernë, Suifti e kalon qëllimisht në heshtje lindjen e atyre zhanreve lirike në gjuhët popullore që ishin krejt të panjohura për të lashtët, pa folur pastaj për poezinë e Shekspirit. Nga këndvështrimi formal, sulmi i Suiftit ndaj dëmeve të Bentlit është vërtet i guximshëm. Strategjia e karikaturës heroiko-komike do të arrijë kulmin e vet me Dunciadën e Poupit të 1728-s, një kryevepër që i ka borxhe të mëdha Suiftit. E, megjithatë, një fakt është i padiskutueshëm: Bentli kish të drejtë, dhe Suifti nuk zotëronte ndonjë autoritet filologjik që të mund ta përgënjeshtronte.
Beteja e librave nuk ka lënë shumë gjurmë pas vetes. Tallja dhe përqeshja, loja parodike dhe lojërat e fjalëve – ata libra “të lidhur me zinxhirë” u bënë vërtet pluhur. Methju Arnoldi ka huajtur nga Suifti një shprehje themelore, “ëmbëlsi dhe dritë”. Nova Zembla do të rishfaqet te Nabokovi. Sulmet gërryese të Suiftit kundër kritikës letrare – me të cilat nuk do të pajtoheshin as Draidëni, as Boilëja dhe as dr. Xhonsoni – duhet të presin për shëmbëllesat e veta gjer të mbërrijë primitivizmi romantik. Megjithatë, nuk është e lehtë të mos pajtohesh me verdiktin e famshëm të F. R. Leavisit – një verdikt që është mprehur prej trajtimit që u bën Bleiku librave dhe tipografëve në vegimin e tij të ferrit: “Kur mendojmë për Bleikun, Suifti nuk na duket më një inteligjence e përfillshme”.
E megjithatë, ky verdikt na duket si shumë i ashpër. Sepse edhe në këtë pamflet, proza e Suiftit ndez llamba të një shkëlqimi therës. Në disa çaste, mujshia e zërit të Suiftit, në intonacionin e tij karakteristik, porse larg parodisë, gjallëron betejën librore. Edhe sot, një lexuesi të vëmëndshëm nuk do t’i shpëtojë mëria politike dhe shoqërore, që rrjedh nën sipërfaqen komike: saeva indignatio, si gjithnjë te autori i Guliverit!