nga Christian Schärf
Përktheu nga gjermanishtja: Dr. Elda GJANA-BORIÇI
Përqasja elementare mbi kuptimin e fjalës të çon lehtësisht në drejtim të gabuar. Po ta përkthesh fjalën ese si përpjekje[1] atëherë do të biem në truall të paqartë. Sidomos në modernizëm, ku artet gjithë – gjithë e kanë prirjen kah eksperimentalja, pra përpjekja shndërrohet në rregull. Për shembull Bertolt Brehti të gjitha krijimet e tij i quajti si përpjekje, dhe ndër to ka të ngjarë që esetë e vërteta nuk janë më të rëndësishmet. Shkatërrimi i unitetit ideal të veprës përmes vetë artistëve e shemb opozitën e krijimit të përsosur dhe përpjekjen. E gjithë kjo ka të bëjë shumë pak me esenë. Prej kohësh koncepti kishte arritur një semantikë të mëvetësishme dhe përfaqësoi një mënyrë të përcaktuar të të shkruarit, apo më mirë: parimisht një mënyrë të papërcaktuar të të shkruarit, karakteri i së cilës nuk doli si përpjekje nga përkthimi i fjalës, por u rrit në mënyrë komplekse nga historia e çështjes.
Shkenca e letërsisë, sidomos ajo e gjermanistikes, pas Luftës së Dytë Botërore zbuloi dalëngadalë shpërfilljen e esesë si gjini letrare në horizontin e hulumtimit [2]. Diçka e tillë u konstatua si një çuditshmëri e esesë gjermane, apo e thënë më mirë një habi përballë mënyrave të të shkruarit, të cilat donin të kuptoheshin si ese. Paaftësia e gjermanëve për ta njohur esenë si formë dhe për ta barazuar atë me format e tjera, u shndërrua në një motiv tradicional. Më tepër vuajti filologjia nga një lloj dritshkurtësie kundrejt ‘gjinive’, të cilat nuk donin të përshtateshin me gjinitë e natyrës së poetikes, siç i kishte dëshmuar dikur Gëtja në Shënime dhe trajtesa për divanin Perëndimor-Lindor dhe siç i kishte përvetësuar gjermanistika. Gjithë – gjithë përjetuan distancën largësinë e studimit kundrejt esesë sidomos në vitet e hershme gjashtëdhjetë si shenjë e qartë e krahinorizmit shkencor gjerman dhe si një nga arsyet për njëfarë ngecje në makineritë e interpretimit tradicional, të brendshëm të tekstit dhe me drejtim klasicist. Kësaj rrethane i duhet gjetur rrugëdalje. Esenë duan ta kuptojnë si gjini dhe të demonstrojnë se kjo është e mundur fare mirë si te zhanret e tjera letrare. Rezultatet e kësaj ndërmarrjeje sigurisht që së paku duhet të përshtaten pa dyshim. Në vitin 1966 u botua një vepër, e cila mund të vlejë si kulmi i përkushtimit filologjik përsa i përket esesë dhe kjo në një orgji citatesh përfytyrimi i të cilave, se çfarë është një ese, ngatërrohet përfundimisht [3].Ludvig Roneri, autori i këtij libri nga njëra anë shumë të lavdërueshëm, nga ana tjetër i pakrahasueshëm, përpiqet të mbledhë atë që është thënë për esenë në lidhje me të përcaktueshmen apo të përkufizuarën, me qëllim që t’i japë lexuesit të kuptojë se një ese mund të jetë gjithçka dhe asgjë, një ditiramb harmonik lirik në prozë ose një pasardhës i llastuar i epikës, një shëtitje dhe një meditim, një hall letrar dhe një kameleon ndër format e vërteta të artit. Sidoqoftë Roneri në fund të fundit shton duke vërejtur: »Emërtimet si ‘produkt i përzier’, ;gjini e varur, jo e pastër’, ‘dyseksor nga natyra’… e largojnë esenë në një tokë asnjanëse estetike; ata e diskretitojnë atë si gjini letrare.«[4] Estetikja mbi të cilën duhet të diskutonin, duhet t’i përkulej skematizmit, të cilin duhet ta dëshmonte shkenca e letërsisë si shkencë; ngatërrues mbeti vetëm fakti se nuk e kanë çarë kokën kurrë veçanërisht për këtë detyrë dhe se pikërisht karakteri eseistik u provua në masë të veçantë si i paarsyeshëm. E thënë në mënyrë zoologjike eseja doli si një gjini për të cilën besohej se mund të dokumentohej në letër në mënyrë filogjenetike, fenotipet e së cilës gjithsesi u prezantuan vetëm në përjashtime, për të cilat nuk mund të thuhet saktësisht se nga se shmangen në të vërtetë. Kjo do të thotë se problemi i vërtetë i shkencës së letërsisë në studimin e saj të esesë, pa dyshim që qëndroi në dëshirën e sajmaniake për klasifikim, për rregullin poetik të gjinisë, ç’ka në fund bëri që eseja duhet t’i shpëtonte asaj në mënyrë të pashmangshme.
Nga njëra anë në aspektin shkencor e kanë nënçmuar plotësisht faktin se eseja ka lindur nga opozita kundër renditjeve klasifikuese të të gjitha llojeve dhe pastaj nuk donte edhe të adoptohej, kur vetë klasifikatorët u paraqitën si zëdhënësit e saj. Detyra shumë e rëndë ka munguar sërish, eseja vazhdoi më tej jetën e saj pa atdhe ekstrafilologjike, kryeneçe dhe pranoi gjithçka pa rezerva, që asaj mund ti dukej më inteligjente, më e rafinuar dhe më e shkëlqyeshme. Shkenca e letërsisë në vijim duhet të bëjë përpjekjet e saj për t’i ngulitur, dhënë esesë njëfarë familjariteti akademik dhe atë praktikisht e ka nxjerrë nga mbikëqyrja e saj. Ndryshimet rrënjësore në diskursin kulturor pas vitit 1968 bënë një gjë tjetër për të shuar energjinë historike të letërsisë në krijimin e fenomenit. Megjithatë njëkohësisht ajo zhvillon energjitë e saj në të gjitha fushat gjithnjë e më tej e më gjerësisht. Në fejtonet e gazetave më të mëdha, në revistat kulturore dhe në studiot e shkrimtarëve eseja zë tashmë një vend qëndror të pazëvendësueshëm qysh prej një kohe të gjatë. Si formë e hapur ajo përfaqëson gatishmërinë e komunikimit në kundërshtim me monologun e dikurshëm të katedrës fondamentale, ajo shërben si fushë eksperimentimi në këtë çështje dhe për punën e autorit si fushë e vetënjohjes. Rendimenti i saj nuk varet nga ndarja aristokrate shpirtërore e qenies nga pamja, por bazohet në gjykimin se qenia i ka varur shpresat aq shumë te pamja, saqë në rast nevoje pamja do të mund të dilte edhe pa qenien. Duket sikur eseja të jetë veçanërisht aktuale në fillimin e mijëvjeçarit, dhe jo për arsyen se ajo mund të shërbejë si formë e shprehjes fleksibël në pluralizmin e lojërave gjuhësore, si thjerrë imagjinare e vatrës së vijimësive të shkurtra të ndërprera, të cilat çajnë pa mëshirë sipërfaqet e projektimit të ëndrrave dhe të dëshirave. Thuhet se në ese produkti i kulturës që gabon te vetja mund të vijë në vete edhe një herë si dritë, atëherë përmblidhet ajo që nuk dëshiron të shkojë më, edhe një herë kërkon fjalën i vetëdijshëm kritizeri prej kohësh kopjac dhe dëgjohet nga të tjerët.Ndoshta për këtë arsye dikush thekson veçoritë ekskluzive të esesë si formë, të cilat shkencëtarët e letërsisë së viteve gjashtëdhjetë i kanë nxjerrë në pah me kaq dëshirë, sepse parimisht tashmë gjithçka është bërë eseistike në një kuptim të ashpër [5]. Lufta e ftohtë e shkencëtarëve kundër diskursivitetit letrar gjysëm të mëndafshtë i përket së shkuarës; gjermanistika nuk duhet të mbrojë më themelet si vepra organike artisike apo gjuhën si shtëpinë e qenies ose siç i quanin gjithë të tjerët me lojën tingëlluese të vetëngacmuesve shoqërues. »Ajo që ndryshon vijimisht« tek eseja, të cilën Rajnhart Baumgarti e thekson në një trajtesë të viti 1957 dhe e ka marrë parasysh me simpati,[6] sot nuk duhet të theksohet më në mënyrë të posçme; letrarizimi edhe i atyre zonave, të cilat dikur vlenin si strehë të shkencës, është përmbushur prej kohësh, dhe pikërisht nga arsye të mira. Bindja se kultura i detyrohet një morie lojërash gjuhësore që kushtëzojnë njëra – tjetrën dhe kundërshtuese, se si pasojë momenti letrar është baza e çdo arritjeje të shprehjes, arrin qëndrimin e paraprojektuar prej kohësh nga eseja, se loja dhe njohja nuk janë armike me njëra-tjetrën, por janë jashtëzakonisht të domosodoshme për njëra – tjetrën. Kjo është njëra anë. Nga ana tjetër riorganizimi në shoqërinë e informacionit total nxit një numër të madh të ndërvepruesve, që ti ekspozohen me vetëdije dhe pa rezerva asaj gurgullime të bardhë të pafundme, nga e cila mund të bashkëmontohen ende pikë për pikë disa pohime dhe pikëpamje jetëshkurtra. Pa dyshim që si pasojë merr fund ajo perspektivë, të cilën Niçja e kishte shpallur si medium i relativitetit modern. Vështirë të jetë e qartë se deri në ç’gradë i ndryshon navigimi në rrjetet digjitale kushtet dhe mundësitë e të menduarit dhe nëse mundësisht zgjidhja provizore e shpërndarjes multimediale mund të dalë në vend të subjekteve madhore, pa u ndjerë kjo ende si humbje.Letërsia bashkëkohore dhe këtu para së gjithash lirika në shfaqjet e saj më të avancuara përfaqëson tashmë një gjendje vetëdijeje, e cila ka hequr dorë nga çdo pikë orientimi. Si asnjë tjetër Durs Grynbajni demonstron në poezitë e tij një eseizëm të epokës digjitale. Në lojërat gjuhësore shkatërruese dhe absurde bluhen edhe mbetjet e fundit të iluzionistikës subjektive dhe shkrihet në shakanë e fjalës. Një sarkazëm pa qendër, një sarkazëm botërore në njëfarë mase kapërcen shkretëtirat e qytetërimit të postmodernes, në të cilat sistemet e shkreta neuroze veprojnë ethshëm te njëra – tjetra dhe në mënyrë të pandërprerë merren me këtë që të mos vërë re rrudhat e pavlefshmërisë së saj dhe t’i shpëtojnë kurtheve të vdekshmërisë së saj[7].
Me sa duket ky është eseizmi i së tashmes. Ai qëndron qartazi përtej ndërmarrjes së nisur nga Montenji për ta profilizuar subjektin si zot dhe si skllav në shtëpinë e tij, ai është këtu për të shuar përfundimisht me gjeste afirmative subjektin apo edhe mbetjet e tij [8]. Në konfrontimin me masën e dijes ekzistuese dhe të fuqisë mediale të prezantimit të tij subjekti duhet thjesht të kapitullonte. Nga kjo pikë atij nuk i mbetet gjë tjetër veçse të tërhiqet në një heshtje dhe zbrazëti, e cila nuk duket e pangjashme me tërheqjen e Montenjit në kullën e tij. Atje, në një botë të përtejmetë gjuhës, duhet të lindte një gjuhë e re, e cila transporton mirësjelljen në horizontin e vetëmbrojtjes së unit që mendon. Nga kjo zbrazëti subjekti mund të fillonte të fliste sërish, brenda saj eseja si formë mund të përballonte rrëshqitjen dhe shfletimin e iluzioneve të rrjeteve.
Edhe nëse i lëmë mënjanë spekulime të tilla, ne sot ndodhemi në një situatë kontradiktore. Ajo që duket si depërtim brenda eseizmit total në gjendjen e kulturës së sotme, është njësoj me shkatërrimin radikal të esesë, siç ishte rritur ajo mbi katërqind vjet. Kjo gjendje nxit një përfundim, i cili afron në mënyrë të caktuar tezat dhe parashtrimet e hollësishme të kësaj paraqitjeje të një poetike të esesë. Me sa duket tek eseja që në fillim – dhe kjo do të thotë këtu krejt qartazi që nga Montenji – bëhet fjalë pikërisht për vetëmbrojtjen e subjektit në kontesktin e dijes së tij. Pyetja e thjeshtë e Montenjit »Que sais-je?«, në vitin 1576, vit në të cilin Montenji arriti që të stampohej një monedhë me mbishkrimin e kësaj fjalie, mund të provojë ende një karakter rikapitullues me theksimin te dija, sot nuk do të ishte dëgjuar kuptimi i saj dytësor alarmues me theksimin e frikshëm të unit. Qysh kur përmendet subjekti, bazën e të folurit të tij e formon një skepticizëm që njëkohëshsiht është baza e esesë. Por ky qëndrim nuk është aspak përsiatje e lidhur me veten, por përfaqëson një nga fenomenet më të rëndësishme të fermentimit të kohës së re. Skepticizmi i unit formon melodinë e kundërt për basin e përparimit teknik – të shkencave të natyrës, i cili e ka nxitur kohën e re të hyjë në modernizëm, dhe këtu brenda vepron si dinamizëm i fortë i emancipimit të këtij uni, i cili përpiqet sërish ta orientojë atë në një botë që bëhet komplekse në mënyrë të pandërprerë. Nëse në kulmin e mesjetës dhe të kohës së re Kolombi, Galileo dhe Njutoni e kanë ndryshuar botën në mënyrë aq vendimtare, saqë një kthim prapa nuk ishte më i mundur, atëherë brenda Montenjit gjendet mendimtari i parë, i cili e shndërron katastrofën e një kthimi të pamundur në temën e tij të vetme, sigurisht pa qenë plotësisht i vetëdijshëm për këtë. Por nga preket kjo vëmendje e papritur për konkreten e ekzistencës, pas gjithë këtyre shekujve të sjelljes shembullore të të lashtëve dhe të fjalëve të tyre të urta, të cilat i përvetëson edhe Montenji dhe i pikturon në trarët e dhomës së tij në kullë, të krahasimit me shembujt e mëdhenj si model i vetëm i një justifikimi të unit – vetëdijes? A duhet t’ia ngarkojmë këtë kapërcim në një histori tjetër vetëm mungesës së përvojës së fisnikut, i cili veç të tjerash, detyrat e tij politike dhe udhëtimet e tij japin shkas, nuk mund të ketë qenë kaq i papërvojë? Por ndoshta ishte pikërisht kjo, dalja nga linja e elitës së formimit tradicional dhe e zakoneve të saj, si rrjedhojë fakti se këtu qysh në fillim shkroi një njeri, i cili në instancën e fundit ishte i detyruar vetëm vetë dhe pikërisht nuk ishte një i duhur i transhendencës nga esnafi i të nënshtruarve në aspektin profesional. Vështirë të thuhet sesi arrihet një fillim. Se ai kishte bërë diçka që në kohën e tij ishte e pakrahasueshme, sidoqoftë Montenji mund të kishte qenë i vetëdijshëm, edhe pse ai e zvogëlon vlerën e të shkruarit të tij me motive tradicionale. Një mendje e rezistencës nga zonat e substancës së trupit e shkeli këtu planin dhe për mendjen e kohës nuk përbën asnjë opozitë të vërtetë politike apo filozofike, por një opozitë ekzistenciale; duke u nisur nga faktikja e qenies së vet për të kujtuar gjërat, do të thotë, që atë ta mendojë nga domosdoshmëria e ndërgjegjes për vdekjen e vet: Philosopher, c’est apprendre à mourir.
Kjo ishte kredoja e tij që e kishte marrë nga Ciceroni dhe këtë, të futur në kohën e vet dhe të pajisur me gjithë përvojën dhe erudicionin, që duhet të përdorte ai, duhet ta shndërronte në programin për një qëndrim të kohës së re, i cili do të ishte i palëkundshëm. Koha e re, e cila duhet të rigjenerohej gjithmonë nga vetja, kishte qysh në fillim irritimet e subjektit skeptik në kulmin e pafundësisë së saj. Kriza si gjendje e vazhdueshme i ishte ngulitur në mënyrë shkakësore tenorit përparimtar të epokës dhe përshpejtimit të saj. Kjo yjësi e shkaktuar nga Montenji do të vazhdojë deri brenda shekullit të 20.
[1]Me prejardhjen e fjalës nga exagium në periudhën e mesjetës, e cila gjithashtu përkthehet zakonisht me fjalën përpjekje dhe në frëngjisht ka hyrë me essai, si dhe në italisht me saggio, ç’ka ndoshta më mirë do të ishte përkthyer me fjalën provë. Paraformat antike shihen në dialog, diatribë, shembull (exemplum) dhe në letër, ku dialogët e Piatonit mund të krahasohen si pararendje në aspektin problematik dhe vetëm shumë të kushtëzuar me një ese të kohës së re. Sidomos në letërsia epistolare romake (Ciceroni, Seneka etj.) mund të shpalosë më shumë karakter eseistik, megjithatë nuk duket krejtësisht e gabuar që të vendosësh një ndarje me Montenjin në shekullin e vonë të 16-të dhe esenë ta trajtosh si një fenomen genuin të kohës së re. Khs. në lidhje me etimologjinë dhe parahistorinë e esesë: Weissenberger, Der Essay (Eseja).
[2]Kështu e hap Klaus Günther Just punimin e tij me titullin Eseja në manualin Filologjia Gjermane në skicë në vitin 1960 me konstatimin vijues: »Mospërfillja e kësaj gjinie letrare nuk mund as të shpjegohet dhe as të justifikohet nëpërmjet vështirësisë së një përkufizimi të vlefshëm të konceptit >ese< që ka shumë kuptime; më shumë për këtë shpërfillje flet një mangësi e mjerë përsa i përket kontaktit midis grupeve avanguardiste të fushës shkencore nga njëra anë, të fushës letrare nga ana tjetër. Pikërisht eseja paraqet një fushë të ngushtë, por jashtëzakonisht të rëndësishme midis letërsisë së vërtetë dhe shkencës strikte…« (Just, Essay, 1897).
[3]Është fjala për librin e Ludwig Rohner, Eseja gjermane.
[4]Rohner, Der deutsche Essay, f. 619 v.
[5]Wolfgang Müller-Funk në librin e tij Përvojë dhe eksperiment thekson faktin se eseizmi i sotëm është »i aftë të jetë në vende të ndryshme në të njëjtën kohë«, meqenëse >forma modale< (Luhmann) e shoqërisë moderne është kontingjencë. »Kontingjencë jo në kuptimin e çfarëdollojgjëje, por në atë të një morie mundësish, në kuptimin e humbjes së nevojës së domosdoshme. Peshim, vrojtim dhe multiperspektivë këtu shndërrohen në virtyte intelektuale të kohës dhe eseizmi në modelin e kësaj kontingjence.« (f. 281) – Guxoj të dyshoj nëse kjo perspektivë arrin në mënyrë të mjaftueshme që të peshojë kriteret e mundësisë apo të pamundësisë së esesë në kohën e sotme. Marrëdhënia e subjekteve me mediat e tyre është shndërruar në njëzet vitet e fundit në mënyrë kaq thelbësore, saqë me sa duket vijimësia e sjelljes eseistike është ndërprerë pikërisht tani dhe këtu.
[6]Khs. Baumgart, Dishepujt e interesantes.
[7]Khs. Grünbein, Skuta dhe kurthe, si dhe Grünbein, Të vdekurin e shtrenjtë.
[8]Ky »mentalitet i zgjidhjes përfundimtare« në diskurset e shoqërisë së mediave shumë të gjera mund të ishte i qartë, por gjithashtu mund të shihet si i domosdoshëm për aq kohë sa duhet marrë parasysh se subjekti i përnderuar i vjetër ka qenë edhe një medium, pikërisht njëri i epokës borgjeze, rezultati i të cilit tanimë ka shteruar dhe tani zëvendësohet nga mediat e tjera që ndikojnë mbi masën. Eseja tregon, mendoj unë, se subjekti nuk paraqet asnjë »pandryshueshmëri antropologjike«, por që ruhet, ndërkohë që transformohet dhe sidomos nuk e tregon: vetëreferimin kritik si referim i jashtëm skeptik. Në lidhje me vendin e esesë në botën e mediave khs. punimin e Stanitzek në: Weimarer Beiträge, 4 (1992), f. 506-528.
Biografi: Christian Schärf
Lindi në 1960 në Ludvigshafen në Rajn. Qysh prej vitit 1989 jep lëndën e letërsisë, filozofisë dhe të të shkruarit kreativ në universitete të ndryshme brenda dhe jashtë vendit, qysh prej vitit 2013 ai drejton Institutin për Shkrim Letrar dhe shkencën e letërsisë në Universitetin e Hildeshajmit. Studioi për Filologji gjermane, Filologji romane dhe Filozofi në Mainc dhe në Paris; 1989-1994 bashkëpunëtor shkencor në Institutin Gjerman të Universitetit të Maincit; 1994-1998 asistent shkencor dhe në 1998-2006 docent në Institutin Gjerman të Universitetit të Maincit; 2007-2009 i ngarkuar për të dhënë mësim lëndën e e të shkruarit kreativ dhe të gazetarisë së kulturës në Universitetin e Hildeshajmit; qysh prej 10/2009 është professor në Universitetin e Hildeshajmit. Profesor i ftuar: në Universitetin e Bolonjës (2002 dhe 2004), Universitetin e Valencës (1991 dhe 1999), Universitetin e Dijonit (1994 dhe 1995).
Botimet
Monografitë: Dëshira për të shkruar, Bilefeld 2013; Të shkruash ditë për ditë. Gazetari dhe ditar, Manhajm, 2011; I paprekshmi. Gotfrid Beni – poet në shekullin 20, Bilefeld 2006; Alfred Dëblin. Berlin Aleksandërplac. Roman dhe film, Shtutgart 2001; Letërsia në shoqërinë e dijes, Gëtingen 2001; Romani në shekullin 20, Shtutgart/Vajmar 2001; Franc Kafka. Tekst poetik dhe shkrim i shenjtë, Gëtingen 2000; Historia e esesë. Nga Montenji deri tek Adorno, Gëtingen 1999; Estetika e Gëtes. Një gjenealogji e shkrimit. Shtutgart/Vajmar 1994. Ai ka botuar një sërë artikush e kumtesash: Kush është Kafka? Në: Veltliteratur, Hildeshajm 2011; Esetë e Georg Zimelsit. Në: Georg Zimel. Aventura dhe ese të tjera. Frankfurt/Main 2010; Mbi konceptin e artistikes në estetikën letrare të kohës moderne. Në: Études Germaniques 64 (2009) Heft 4; Montenji dhe shpikja e esesë. Në: Veltliteratur II, Hildeshajm 2009 etj. Historia e esesë. Nga Montaigne deri tek Adorno. Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 1999.