Të përsiatësh sot mbi veprën e Chagall-it, në njëfarë mënyre është provë e asaj se vepra e tij nuk resht së rrëfyeri, jo thjesht për jetën e autorit, por mbi të gjitha për kumtin që heq prej nesh qoftë dhe për pak çaste pluhurin e përditshmërisë, duke na ofruar kështu atë që ofron çdo vepër arti: një botë brenda botës, ose një shteg për t’u arratisur nga e zakonshmja.
nga Edison Çeraj
“Të fshijmë të kaluarën”, pohonte Malevitch-i, ndërkohë që po në të njëjtën kohë që bëhej kjo thirrje e llojit revolucionar, Marc Chagall-i pikturonte fshatin e tij të lindjes dhe rrëfente tregime të frymëzuara nga origjina e tij hebraike, me personazhe dhe ambiente krejtësisht “pa lidhje” me kontekstin dhe rrymën e kohës në të cilin jetonte.
Surrealistët e patën pranuar si njërin prej tyre, pavarësisht se arti i tij kishte një atmosferë tjetër nga ajo e surrealistëve, qoftë për nga burimi qoftë për nga forma. Chagall-in nuk e bindi asnjë lëvizje avantgardiste e kohës. Ai shoqërohej me shumë personazhe të këtyre lëvizjeve, madje disa syresh i kishte miq. Ndodhte që i pëlqente krijimet e tyre, madje dhe admironte ndonjë, por muza e tij nuk bëhej asnjëherë xheloze për këtë, sepse dukej që nuk ndikohej. Ai ishte plotësisht i bindur sebota mitike që kishte (ri)gjetur ishte e mjaftueshme, për çdo nevojë ontologjike e për çdo “ritual kalimi”.
Të përsiatësh sot mbi veprën e Chagall-it, në njëfarë mënyre është provë e asaj se vepra e tij nuk resht së rrëfyeri, jo thjesht për jetën e autorit, por mbi të gjitha për kumtin që heq prej nesh qoftë dhe për pak çaste pluhurin e përditshmërisë, duke na ofruar kështu atë që ofron çdo vepër arti: një botë brenda botës, ose një shteg për t’u arratisur nga e zakonshmja.
Kështu, Chagall-i na kujton idenë e dy sferave të shkëputura, që përkojnë, pavarësisht shpërfaqjes si të kundërta. Këtë pikas Gerard Garouste kur shkruan se “qysh nga ky çast arti ndahet në dy sfera të shkëputura, të cilave u korrespondojnë edhe dy praktika në dukje të kundërta, por që duhen konsideruar si plotësuese të njëra-tjetrës. Sfera e parë është ekstroverse dhe përfshin gjithë procedimin artistik të nisur nga Malevitch-i me Katrori i Zi, e çuar më tej nga artistët konceptualë: që zhvillohet, përparon nëpërmjet përmbysjeve, fiton botën, synon tërësinë dhe universalitetin. Sfera e dytë është introverse dhe kufizohet në sipërfaqen e telajos dhe kohën individuale. Pika e takimit dhe njëkohësisht e dallimit mes dy sferave është dora, e cila në rastin e artit konceptual nuk ka asnjëherë përparësi, nisur nga fakti që mbizotëron paraqitja teknike e imazheve. Ideja nuk ka aspak nevojë të burgoset brenda një telajoje, ajo është e vetëmjaftueshme dhe mund të bredhë në të gjithë botën”, pra mund të ndërkallet në çdo medium.
Synimi i Chagall-it është koha e brendshme, jo ajo konvencionale e përfaqësuar nga kalendari dhe ora. Prandaj ai krijon krejtësisht i patrazuar dhe i pajoshur nga dinamikat përreth. Ai e laton me qetësi të habitshme figurën që nxjerr nga një rrëfenjë biblike, pa e vrarë shumë mendjen se çfarë i bënte figurës, fjala vjen, dadaizmi apo kubizmi.
Fillimisht ai jeton subjektin, që shpesh është i trashëguar, dhe si i tillë, si rrëfim i zbuluar, vjen gjithnjë si “përmasa e çdo gjëje”, si burim, që gjithsesi, pas ngashënjimit dhe rendjes pas botës (flirti), i rikthehemi pashmangshëm. Duhet shtuar se Chagall-i jetonte në një kohë ku kishte nisur superioriteti i imazhit mbi fjalën, dhe pikërisht ai kishte arsye që ato rrëfenja të zbuluara t’i përkthente në gjuhën “e re”, atë të imazhit. Qëndrimi i tij nuk ravijëzohej nga përkatësia në një lëvizje artistike të kohës, por nga çfarë ai ishte dhe kishte të brendashkruar si përkatësi, si identitet. Figurat e Chagall-it kuvendojnë përpara nesh për një botë të harruar nga trysnia e “rendit të ri”, i cili vjetrohet që në çastin që shfaqet si “i ri”, ndërkohë që bota që gjakon të zbulojë Chagall-i kujtohet edhe duke u harruar, si një mungesë që gjithsesi është aty, kaq pranë. Kujtesa është zbulesë.
Pse fluturojnë personazhet e Chagall-it?
Origjina e tij hebreje na jep një çelës që duhet ta provojmë. Ideja mbi parajsën tokësore,besimi se parajsa do jetë “këtu dhe tani”, në tokë, ndryshe nga botëkuptimet e tjera monotesite, dihet që është hebraike. Së këndejmi, çdo hap që duhet hedhur, duhet të ketë qëllim ndërtimin e saj, pikërisht “këtu dhe tani”. Kjo shpejgon edhe të famshmen “qëllimi e justifikon mjetin”.
Por, me sa duket, personazhet e Chagall-it nuk i besojnë kësaj parajse në tokë, ndaj dhe fluturojnë, duke iu dhënë Qiellit. Ata kanë nevojë të përkasin “diku”, jo “këtu”.
Përveç kësaj, siç e thamë, ai kishte një lidhje të ngushtë me rrëfenjat dhe përrallat[1], dhe dihet se në përralla nuk ekziston ligji i gravitetit.
Personazhet e tij jetojnë një botë “përtej të mirës dhe të keqes”, pikërisht ngaqë fluturojnë.
Nostalgjia dhe ëndrra
Një rabin duke u lutur me një shall të bardhë hedhur shpengueshëm mbi krye. Me njërën dorë mban lirshëm tespihet me gurë të bardhë, ndërsa me tjetrën shtrëngon sa një pjesë të shallit, e sa njëlloj rripi prej lëkure që ka rëndësinë e vet për ritin, ose dëshmi e një “dobësie” gjatë përgjërimit. Një personazh tjetër i pikturave të tij është një “hebre në të kuqe”, ku, në fakt, vetëm mjekrën ka të tillë; njërën dorë në jeshile, tjetrën në të bardhë, ndërsa veshjen me një ngjyrë ndërmjet grisë dhe një jeshileje të ftohtë. Shtëpia në sfond, që është aq pranë dhe aq e vogël (le të nisim me nuancat ëndërrore), ajo po: është pothuajse e gjitha e kuqe; një e kuqe që merr e jep me fytyrën e personazhit, e ky i fundit duket krejt i dorëzuar në këtë marrëdhënie.
Te një tjetër pikturë (Mbiqytet) shohim një çift që i janë dhënë shajnisë së meditimit, me sy të ngulitur diku, teksa fluturojnë mbi një peizazh mitik.Një qytet i përhimtë që i mjafton e tashmja. Pastaj vijnë sërish personazhet që fluturojnë, qësynojnë arratinë prej kohës dhe hapësirës së mitizuar nga eskatologjia hebraike, e jo për t’u argëtuar.
Pikërisht në një rast si ky mund të themi se ndërthuret nostalgjia dhe ëndrra, ose ëndërrimi. Domethënë, përmasa e nostalgjisë gërshetohet me atë të ëndrrës, duke na dhënë mundësinë të përftojmë realitetin që del syresh: i njësuar e me prirje njësuese.
Nostalgjia që Chagall-i s’e gjykon dot është ngjizja, korrenti ku feks subjekti. Ai i vëren me kujdes“të tijët”, që jetojnë me të kaluarën, që “lindin pleq”, siç thoshte Kafka; duke ushqyer parajsën tokësore në besim, mendim dhe veprim, sidomos në veprim. Kurse ëndrra është ajo që priret të zbulojë mesazhin e veprës: nevojën themelore për t’u shkëputur nga e shkuara, që me sa duket mban peng të ardhmen.
Një tjetër vepër është edhe Ora, ku pjesën më të madhe të sipërfaqes e zë një orë muri me lavjerrës. Piktura mbizotërohet nga okra dhe e verdha. Në një cep majtas qëndron dikush ulur duke shikuar nga dritarja, ku shohim se ka rënë nata. Nuk është vetëm ora që të lë përshtypjen e një mbetjeje në vendnumëro, e një gjendjeje pezull, por edhe e gjithë atmosfera (njeriu që i është dorëzuar veçimit) të përcjell bindshëm këtë ndjesi, me një ngulm disi pezmatues.
Te një tjetër vepër shohim një burrë (me siguri hebre) që i bie violinës. Në sfond kemi përsëri një peizazh qyteti të zhytur në një natë të thellë, por që nuk na pengon të shquajmë shtëpitë e mbuluara nga mbretëria e bardhë e dëborës. Nevoja për melodi është e madhe, ndaj dhe burri është aq i njësuar me instrumentin e tij, që e mban më shumë si një hajmali sesa si një instrument muzikor. Është një veprim që ngjan më shumë me një rit sesa me një shfaqje artistike.[2] Është pikërisht melodia që i mungon atij grumbulli shtëpish të brishta e të pafajshme, që presin përmasën e munguar prej bujtësve të tyre.
Mund të pohojmë se graviteti i artit të Chagall-it qëndron te nostalgjia, si dhe te kurimi i saj përmes ëndërrimit. Ai bëri atë që mund të bënte, duke qenë i vetëdijshëm se arti nuk është qëllim më vete, por një mundësi drejt qëllimit.
Ilustrimi
Ilustrimi i ngjan një rituali nga i cili nuk përmbushesh kurrë, ose me të cilin nuk je asnjëherë i kënaqur. Është një lloj përkthimi i cili ose na e pasuron përjetimin e tekstit, ose na e cungon duke na izoluar brenda sinorëve të sipërfaqes. Natyrisht që me Chagall-in ka ndodhur e para. Duket sikur teksti që ai ka marrë përsipër të ilustrojë ka qenë i mangët pa imazhin apo imazhet që i ka kushtuar. Ilustrimet e Chagall-it janë një shpjegim apo interpretim i munguar mbi veprat në fjalë, siç është rasti me fabulat e La Fontaine-it dhe me romanin Frymë të vdekura të Gogolit. Këto ilustrime janë rileximet e tij si shtigje të pashkelura mes fjalës dhe imazhit; si dy botë që në këtë rast plotësojnë njëra-tjetrën, e ngjashme me marrëdhënien midis dy gjinive. Në fakt, vetë termi “ilustrim” ka diçka që nuk shkon, ka një lloj mangësie, që ne e përligjim me forcën e zakonit, me një konvencion lehtësisht të zhbëshëm me anë të një të vërtete të thjeshtë: ai që ne etiketojmë si ilustrim në këtë rast është një vepër e mëvetësishme arti, ashtu si vetë teksti, po aq sa vetë teksti. Çdo krijues, në thelb, nuk është gjë tjetër vetëm se një përkthyes/ilustrues i një ideje apo gjendjeje që i zbulohet, e cila e shtrëngon (ethet e krijimit) që t’ua përcjellë atë edhe të tjerëve.
[1] Për shembull, ilustrimi i fabulave të La Fontaine-it.
[2]Kjo na kujton kohën kur riti ishte edhe shfaqje artistike; ndërsa tani kemi vetëm shfaqjen artistike.