Nga Svetlana Aleksievič
Fëmijët rregulloheshin vetë, në rast nevoje dilnin jashtë bordit, pa problem. Po unë si t’ia bëj? Disa herë, duke mos duruar më, u hodha drejt e në ujë, duke qëndruar në sipërfaqe me not. Ata bërtitën: Komandanti i skuadrës ra në det! Dhe më nxorrën. Në dukje një problem pa shumë telashe. Pa provojeni ju të gjendeni në një situatë të tillë! Do çmendeshit. Po sa peshonin dhe armët ! A e keni idenë? Në fillim na dhanë pushkë që ishin më të gjata se ne. Kur vajzat marshonin, bajonetat i kalonin të paktën gjysmë metro. “ Për burrat ishte më e lehtë të përshtateshin me këtë jetë privimesh, me këto lloj marrëdhëniesh. Ndërsa ne ndjenim një nostalgji të madhe për shtëpinë tonë, për nënën, për ngrohtësinë familjare. Ishte një vajzë nga Moska, Nataska Zilina, që kishte marrë një medalje nderi dhe si shpërblim një lejë për disa ditë. Kur u kthye i morëm erë të gjitha. U vumë vërtet në rresht që t’i merrnim erë, që të ndienim shijet e shtëpisë që ishte larg, kaq e madhe ishte nostalgjia për oxhakun. Kur shpërndahej posta sa gëzim kishim kur e shikonim emrin tonë mbi zarf! Dora e babait – thoshim! Kur qëllonte një çast pushimi qëndisnim diçka, shamiza apo gjëra të tjera. Kur shpërndanin fasho për këmbët, ne bënim shallëza, edhe me një bordurë me shtiza. Kishim gjithmonë dëshirë që të merreshim me punë për gra! E ndienim shumë mungesën e këtij elementi familjar, nuk duronim dot më! Gjenim çdo pretekst që ta merrnim gjilpërën në dorë, të qepnim diçka, ta shihnim, edhe pse për pak kohë, jetën tonë normale. Sigurisht kishte edhe çaste të gëzueshme, deri dhe gëzime, por nuk ishte më si para lufte. Jetonim si në një botë të huaj, sikur qëndronim pezull”. Diktofoni i ruan fjalët, intonacionin, pauzat, lotët dhe përhumbjen. Por e kuptoj së kur një njeri flet ndodhin shumë gjëra, edhe të ndryshme në lidhje me atë që i referohet më pas të fiksuara në letër. Vuaj nëse nuk mund t’i regjistroj sytë, duart, jetën e tyre gjatë bisedës. Tregimet e tyre, si me thënë, të pavarura. Fjalët e tyre. “Janë dy luftrat tona. Pikërisht kështu” – ndërhyn Saul Genrichoviçi.
Sa herë që flasim për ato vite, kam përshtypjen se ajo e kujton luftën e saj dhe unë timen. Padyshim jetova dhe unë momente të ngjashme me ato që sapo u tregoi Olga : shtëpia që duhej shembur, apo ajo vajza që u kthye nga leja, para së cilës të tjerat viheshin në radhë që t’i merrnin erë. Por për këto gjëra nuk ruajta asnjë kujtim. Më kaluan pranë pa i vënë re. Por ti ende nuk i ke treguar për kapelat bereta. Olja, si munde ta harroje një gjë të tillë?”.
Nuk harrova. Është diçka kaq…më ndjell frikë vetëm, çdo herë që mendoj se duhet të flas. Ja si ndodhi: në mëngjes partullat tona dolën në det. Ishin disa dhjetra. Pak më vonë dëgjuam zhurmat e luftimeve që po fillonin. Po prisnim. I zgjatnim veshët. Beteja zgjati disa orë dhe në një moment dukej se po i afroheshin qytetit. Por më pas goditjet u larguan dhe ngadalë pllakosi heshtja. Para perëndimit dola në breg: në kanalin e Detit plluskonin kudo bereta marinare, të tanëve. Kapelet, njollat e mëdha të kuqe, copat e drurëve flisnin për djemtë tanë që u sulën jashtë bordit. Qëndrova aty gjatë ndërsa kalonin njëra pas tjetrës kapelet. Fillova t’i numëroja, por më pas hoqa dorë. Nuk arrija të shkëputesha që aty, por as të shikoja. Kanali i Detit ishte shndërruar në diçka si varri i tyre i përbashkët.
“Saul, ku është shamija ime? E kisha me vete në dorë. Po, hë, pra, ku është?”.
Mësova përmendësh disa prej tregimeve të saj dhe i përshtata, si për të thënë, për nipërit tanë” – vazhdoi Saul Genrichoviçi.
“Shpesh nuk e tregoj historinë time të luftës, por të sajën. Për ta është më interesante, e kam vënë re këtë. Unë kam më shumë kompetenca ushtarake konkrete, ajo më ndjenja. Dhe ndjenjat janë më të forta se faktet. Edhe tek këmbësoria jonë kishte vajza. Mjaftonte prania vetëm e njërës prej tyre që ne të mbanim qëndrim, të kujdeseshim më shumë për veten dhe mënyrat. Nuk mund ta merrni me mend sesa. Vërtet nuk mund ta imagjinoni atë gjë!”. Dhe menjëherë shton ”Edhe këtë shprehje e mora prej saj. Nuk mund ta merrni me mend, sesa bukur është në luftë ta dëgjosh të qeshurën e një gruaje! Një zë femre!
A mund të lindte dashuria në luftë? Po. Dhe gratë që njohëm në ato rrethana ishin gra të mrekullueshme, mike besnike. Ato që u martuan në front janë persone dhe çiftet më të lumtura. Edhe ne u takuam dhe u dashuruam në luftë. Në mes të zjarrit dhe vdekjes. Është një lidhje e qëndrueshme. Nuk dua të them se shkoi gjithmonë kështu, sepse lufta ishte e gjatë, ishim shumë dhe çfarë nuk ndodhi. Por kujtoj më shumë gjërat e mira.
“Lufta më bëri më të mirë. Pa asnjë fije dyshimi! U bëra njeri më i mire, se aty vuajnë shumë. Pamë të vuanin dhe vuajta shumë edhe unë. Gjithçka që nuk është thelbësore zhduket sa hap e mbyll sytë. E kupton vetë. Por kemi një gjë për të cilën kemi frikë ta rrëfejmë, t’ia themi edhe vetes sonë. Lufta mori hak ndaj nesh. Kapi edhe fatet personale të disa vajzave tona dhe kjo nuk ishte e mirë. Nënat që kishin luftuar, i rritën siç ishin rritur vetë, në përvojën e luftës. Po ashtu dhe baballarët, sipas të njëjtit moral. Në front, siç ju thashë, dilte përnjëherë në pah, sesi ishte gatuar secili prej nesh, si ishim dhe sa vlenim, nuk kishte mundësi që ta mbanim të fshehtë. Vajzat tona nuk e kishin idenë se jeta jashtë pragut të shtëpisë mund të ishte diçka tjetër, sesa ajo e familjes. Martoheshin, duke besuar dhe përfundonin në duart e vagabondëve që i mashtronin, sepse t’i mashtroje ishte e lehtë sikur të pije një gotë ujë. Histori të tilla u kanë ndodhur shpesh vajzave të shumë shokëve tanë në front. Edhe tonës. “Nuk e di mirë përse, por fëmijëve tanë nuk u flisnim kurrë për luftën. Ndoshta për t’i kursyer. A vepruam mirë?” – pyet me pamje të mendueshme Olga Vasilevna. “Nuk i mbaja as edhe shiritat e dekoratave. I këputa dikur dhe hoqa dorë nga vendosja e tyre ne gjoks. Ja sesi ndodhi: Pas lufte punoja si drejtore e një fabrikë buke. Gjatë mbledhjes, shefi i konsorciumit, edhe ajo grua, i vuri re shiritat dhe më qortoi para të gjithëve, sepse i ekspozoja, edhe pse nuk isha burrë. Edhe ajo kishte një medalje merite pune, të ngulur drejt mbi xhaketë, por dekoratat e mia kush e di përse nuk i pëlqenin fare. Kur mbetëm vetë i thashë, me të gjithë sinqeritetin tim prej marinareje, atë që mendoja, e turpërova mirë e mirë, por më kaloi dëshira që t’i mbaja dekoratat. Edhe tani preferoj t’i mbaj në sirtar. Megjithatë jam krenare për to. “Kaluan shumë vite, para se gazetarja e famshme Vera Tkachenko të shkruante një artikull tek Pravda, në të cilin kujtonte se edhe ne gratë kishim qënë në luftë. Dhe se kishte veterane të mbetura vetë, sepse nuk kishin mundur të krijonin një familje dhe nuk kishin një strehë të vetën, por jetonin në hyrje me bashkëpronësi. Thoshte se ishin debitorë ndaj këtyre grave heroike dhe shenjtore. Qysh atëherë, dalëngadalë, filluan t’i trajtonin pak më mirë. Ishin midis 40 dhe 50 vjeçareve dhe jetonin të gjitha në shtëpitë e pensionisteve. Aty këtu filluan t’i mbanin parasysh në dhënien e shtëpive. Ishte një mikja ime, nuk po e them emrin, pasi ndoshta e merr për keq. Një ndihmësmjeke ushtarake. U plagos tre herë, U rikthye në front, u regjistrua në fakultetin e mjekësisë. Nuk kishte më asnjë të afërt, kishin vdekur të gjithë gjatë luftës. Jetonte në varfëri të plotë, netëve lante korridoret e shtëpive që të mund të fitonte diçka për të ngrënë. Por nuk ia kishte thënë askujt që ishte invalide lufte dhe se kishte të drejtën për lehtësime. I kishte grisur të gjitha dokumentet që dëshmonin gjendjen dhe shërbimin e saj. E pyeta: Përse i grise? Ajo qante: Kush do të martohej me mua? Epo atëherë mirë bëre. Ajo qante më fort: Tani ato karta do të më vlenin. Jam e sëmurë rëndë. A e merrni dot me mend? Qante me dhimbje.
“Në Sevastopoli, qytet që e pa lavdinë e marinës ruse, me rastin e 35 vjetorit të fitores, u dërguan për herë të parë 100 marinarë veteranë të Luftës së madhe patriotike, mes të cilëve tre gra. Unë isha mes tyre, edhe një mikja ime. Admirali, komandant i flotës, u përul para secilës prej nesh, na falenderoi publikisht dhe na puthi dorën. Si ta harrojmë luftën, pas ngjarjeve të tilla?”.
“Do të thotë se do ta kishit harruar luftën?”.
Ta harroja? Ta harroja e përsërit Olga Vasilevna. “Nuk mundemi ta harrojmë. Është më e fortë se ne”.
Saul Genrichoviçi e ndërpret pauzën që zgjati shumë: “ Të kujtohet Olja, në një përvjetor tjetër të fitores, kur takuam atë të moshuarën që mbante të varur në qafë një karton të vogël të vjetër si vetja, ku shkruhej: Kërkoj Kulnev Tomas Vladimiroviçin, i zhdukur në vitin 1942 gjatë pushtimit të Leningradit. Duhej t’i kishte kapërcyer prej kohësh 80 vjetët. Prej sa vitesh e kërkonte? Prej 40, 50 vitesh? Edhe do ta kërkojë deri në orën e saj të fundit të jetës. Ashtu si ne”.
“Por unë dua të harroj. Dua…” – thotë Olga Vasilevna ngadalë, gati duke murmuritur, “dua të jetoj të paktën një ditë pa luftën. Pa memorien tonë të luftës. Edhe një ditë të vetme”.
Do t’i kujtoj bashkë si në fotografitë në front, njërën ma dhuruan. Janë të rinj, pak më të rinj se ne. Papritur gjithçka merr një kuptim
tjetër. Më të afërt. I shoh fotografitë dhe ajo që sapo e dëgjova dhe e regjistrova filloi të marrë një kuptim tjetër. Fatura e kohës mes nesh zhduket.
Përktheu nga italishtja
Arjan Th. Kallço