Premiera e filmit “Cirku fluturues” me skenar dhe regji të Fatos Berishës hap në Tiranë një debat të dhimbshëm mbi institucionet e kulturës mes dy vendeve; teatri dhe kinemaja, në homazh të mbylljes së Dodonës nga serbët, dhe Teatrit në Tiranë të shembur, një film për rezistencën kulturore të të dy vendeve…
Premiera e filmit “Cirku fluturues” bashkëproduksion mes Kosovës dhe Shqipërisë, dhe Maqedonisë së Veriut, me skenar dhe regji të Fatos Berishës – ishte projektimi që hapi zyrtarisht edicionin e shtatë të festivalit ndërkombëtar të filmit “Dea Open Air”. Skenografia e siparit te festivalit e konceptuar në disa “kulla” shumëngjyrëshe, ka pritur mbrëmjen e së dielës kineastët shqiptarë në kushte të pazakontë. Mungonin të huajt e ftuar, por jo produksionet e tyre. Në mbi 70 filma nga gjithë kontinentet kanë “udhëtuar” virtualisht për të mbajtur gjallë festivalin shqiptar, të mbështetur nga bashkia e Tiranës. Në këtë atmosferë pritjeje u dha premiera e “Cirku fluturues”, ku raporti i publikut ndahej mes shqiptarëve të Kosovës, dhe Shqipërisë. Për ta mbështetur këtë produksion në mbrëmjen e natës së parë, erdhi edhe ministrja e kulturës së Kosovës, Vlora Dumoshi e cila mbajti fjalën duke deklaruar se shteti i tyre, do t’i qëndronte marrëveshjes së nënshkruar mes dy ministrive për bashkëpunime kulturore, edhe pse mungonte pala e Shqipërisë. Duke iu rikthyer premierës simbolike të Berishës, pas projektimit mes stafit, filmit iu “mbyll” jeta për shkak të pandemisë, ndërsa ka shënuar premierë botërore në Tallin Black Nights, festivalin ndërkombëtare që mbahet në Estoni. Pas kësaj ka nisur rrugëtimin në disa festivale duke fituar çmime si “Filmi më i mirë ndërkombëtar” në edicionin e pestë të Festivalit “Fabrique du Cinema”, në Romë, Itali; filmi më i mirë në kategorinë e filmave ndërkombëtar në festivalin e filmit në Santa Barbara, dhe së fundi, para pak ditë erdhi nga franca me çmimin “Grand Jury Prix”, në festivalin “Ëar on screen IFF” në Chalons –en Champagne. Me ironi, regjisori Berisha thotë se qeveritë iu rrahin shpatullat nga këto suksese të kulturës, por më pas nuk mbështeten, duke mos qenë në nivelin për sa i takon investimit në kulturë. E ka fjalën për Kosovën dhe Shqipërinë, kur kjo e fundit, edhe pse në bashkëproduksion, ende s’ka lëvruar buxhetin për këtë produksion, edhe pse është miratuar si projekt që prej vitit 2016.
“Filmi “Cirku fluturues” që u shfaq premirë në “Dea Open Air” shënoi një moment të rëndësishëm sepse këtë film e kemi bashkëprodhim me Shqipërinë dhe përveç këtij fakti 80% e filmit është xhiruar në Shqipëri, si dhe një pjesë e madhe e aktorëve janë nga Shqipëria.
Prandaj të pritet mirë filmi nga publiku shqiptar për ne ishte moment i rëndësishëm”, tha producentja Vjosa Berisha para mediave, në konferencë për shtyp, pas premierës në Tiranë.
Kosova është në prag të luftës. Dodona, një teatër i vogël në qytetin e Prishtinës, është institucioni i fundit publik që është mbyllur. Katër protagonistët, aktorë të rinj, shohin se si posteri i shfaqjes së tyre hiqet nga muret e Teatrit, që do të thotë fund për komedinë e tyre surealiste, të frymëzuar nga Monty Python “Cirku fluturues”. Kur marrin një ftesë për të interpretuar në një festival teatri në Shqipëri, duke mos pasur pasaporta, fillimisht vendosin të mos shkojnë. Por, kur dëgjojnë se një nga aktorët e “Monty Pyshton” ato ditë do xhirojë në Shqipëri, nxiten të takojnë idhullin e tyre…Një vendim me pasoja të rrezikshme për shkak të kalimit të paligjshëm të kufijve të Malit të Zi dhe Shqipërisë. Në intervistën e mëposhtme, për mediat, regjisori Fatos Berisha tregon nxitjen drejt idesë, se si përjetoi ngjarjen reale në vitet ’90 duke ia dedikuar, në homazh dy aktorëve, koleges së tij Adriana Abdullahu që u vra në kohën e luftës në Kosovë, dhe aktorit nga Shqipëria, Vangjush Furrxhi, që ishte njeriu që i priti të rinjtë, në ngjarjen reale prej nga vjen ky produksion.
Premiera e “Cirkut fluturues” kalon në Shqipëri në një pritje të veçantë duke hapur edicionin e shtatë të festivalit të filmit “Dea Open Air”, si jeni ndjerë, sidomos në këto kushte të pandemisë globale?
Ishte një projeksion i veçantë se hapëm festivalin në Tiranë. Për gjithë industrinë e filmit pjesëmarrja në festival është jetike, dhe e domosdoshme ndaj mbajtja e një festivali sikur “Dea” në kohë pandemie është jashtëzakonisht e rëndësishme.
Filmi është i bazuar në një përvojë personale, kam qenë pjesë e një rrugëtimi që ka ndodhur më shumë se 20 më parë. Më pas kam shkruar për ta bërë film. Është një komedi e zezë, megjithëse jam pak kundër këtyre zhanreve, etiketimeve. Ka pasur një rrugëtim të mirë në festival, ndonëse u ndërpre. Por, ja tani e kemi nisur sërish, dhe sapo jemi kthyer nga dy festivale, jemi ftuar në Maqedoni, Gjermani…Ashtu siç kanë udhëtuar këto katër personazhe edhe filmi po i kapërcen pengesat kufinjtë që po na dalin përpara.
Jam i lumtur që premiera ndodhi në Shqipëri, sepse realisht shumica e ngjarjes ndodh po në Shqipëri, dhe pse personazhet kryesore janë nga Kosova. Por, shumica e ngjarjes ndodh në Shqipëri në vitet ’90-të. Për ne, ishte shumë ndjenjë e mirë pas filmit të bisedojmë me publikun, por dhe me aktorët nga Shqipëria që e shihnin filmin për herë të parë. Shpresoj që kinematë dhe teatrot të hapen sa më shpejt.
20 vite më parë kur nis filmi ishte izolimi, dhe tani prap çdo gjë është e mbyllur. Një rastësi, që besojmë nuk janë pa emocione?
Ngjarja e këtij filmit realisht ndodhi në vitet ’90-të, porse për disa gjëra fatkeqësisht nuk kanë ndryshuar fort. Arti dhe kultura dhe veçanërisht filmi nuk janë në gjendjen më të mirë, dhe përkundër kemi ecur si shoqëri, qoftë në Shqipëri e Kosovë. Por fatkeqësisht përmendja e shteteve tona ndaj kulturës, artit e veçanërisht ndaj filmit e teatrit nuk është në nivel të duhur. Sepse, më pas politika jonë krenohet kur në kemi suksese ndërkombëtare, dhe krenohen dhe vijnë të na rrahin shpatullat. Por e harrojnë këtë shumë shpejt, dhe nuk e mbështesin pikërisht atë film, teatrin sepse fundja, më lejoni të citoj Churchill në luftën e dytë botërore, kanë dashur të mbyllin teatrin për shkak të luftës, atëhere ai është përgjigj: atëhere përse, po luftojmë ne?!
Edhe ne, pse i kemi këto shtete, a nuk ekzistojnë për shkak të kulturës sonë?! Ndonjëherë po e përziejmë arsimin me kulturën. Investimi në arsim nuk e zëvendëson, apo mbulon investimin në kulturë. Kjo kërkon një trajtim të veçantë, që fatkeqësisht, mendoj se nuk është në nivel. Edhe këto nismat siç është festivali “Dea” apo të tjera në rajon,e dhe sukseset e filmave tanë ndoshta bëjnë presionin e duhur të reflektojnë ata që duhet të reflektojnë.
Ajo çfarë ka ndryshuar në këto 20 vitevite, shohim që është një nga vendet tuaja të xhirimit, që është godina e teatrit që në këtë premierë nuk është më….çfarë ndjesie iu ka krijuar?
Edhe kjo ishte një ndjenjë e veçantë kur më thanë pas filmit kur pamë ndërtesën e Teatrit Kombëtar në Tiranë…Në film shumë skena i kemi xhiruar aty. Kam përshtypjen se është filmi I fundit që është xhiruar brenda Teatrit Kombëtar, në godinën e tij. Unë jam deklaruar publikisht për çështjen e teatrit shqiptar, nuk kam çfarë të shtoj rreth asaj; mënyra se si është rrënuar Teatri Kombëtar ka qenë në mënyrë të papranueshme për mua, dhe nuk tërhiqem nga kjo. Ky është një problem, nuk është vetëm I komunitetit teatror, ose I gjithë shoqërisë shqiptare kur them shqiptare, nënkuptoj edhe Kosovën, që kur ndodhin trauma të mëdha mendoj se duhet të reflektojmë të gjithë. Kjo ka qenë një traumë e madhe për mua. Mendoj se duhet të reflektojmë të gjithë. Pa një reflektim të përgjithshëm nuk do të ketë progres.
Ju thoni që mbështeteni në një përvojë personale që ka ndodhur më shumë se 20 vite më parë, pse pikërisht tani kjo ide, për realizimin e filmit?
Fillimisht ndodhi lufta e kosovës, pastaj ishte liria. Fillimisht na është dashur të shijojmë lirinë. Atyre që iu ka munguar liria, iu duhet pak kohë për t’u ngopur me të dhe kemi rindërtu jetët tona, nga zero. Nuk kemi menduar, filllimisht, shumë tek filmi. Po flas personalisht, unë. Më pastaj, është dhe kjo që tingëllon klishe që nevojitet një distancë kohore nga ngjarja e vërtetë që të jesh më objektiv kur ti e shkruan skenarin. Kam thënë që është më mirë të bëhet më vonë, për të qenë më objektiv ndaj ngjarjes. Mandej jam marrë edhe më gjëra të tjera, kam punuar në television, më pas u bëra drejtor i Qendrës Kinematografike të Kosovës, dhe s;kam mundur të financoj filmin tim. Të gjitha këto kanë ndikuar që filmin im “të vonohet”, duke shtuar se më është dashur shumë edhe ta shkruaj. Prej momentit të idesë, që ka nisur shkrimi i skenarit, dhe deri te premiera publike në Talin, në Estoni shkuan 9 vjet, pra një proces i gjatë. Pra, nuk ishte e lehtë, kam shkruar e kam rishkruar shumë drafte të skenarit duke bashkëpunuar me ekspertë ndërkombëtar, që quhen scriptdoctor me dramaturg, që të vinte në një nivel të kënaqshëm ndërkombëtar, të mos ketë vetëm kontekstin lokal.
Për rastësi mund të marrim filmin tuaj edhe si një homazh për Teatrin, si në Kosovë, kur Teatri Dodona mbylli dyert nga lufta, si dhe teatrin, tonë, atë Kombëtar që u shemb. Njëkohësisht ju e keni cilësuar këtë film në homazh të një aktoreje nga Kosova, dhe aktorin shqiptar, që nuk jeton më, Vangjush Furrxhiun. Mund të na tregoni cila ka qenë ngjarja reale e juaja, që ka ndodhur vërtetë që ka çuar në idenë për këtë produksion?
Filmi është cilësuar si një homazh për Michaele Palin, një personazh që këta katër aktorë në film e kërkojnë, por në realitet filmin e kemi marrë në homazh për dy aktorë të tjerë, që është Adriana Abdullahu, aktorja e vrarë gjatë luftës në Kosovë dhe aktori Vangjush Furrxhiu nga Shqipëria, që ju e njihni shumë mirë. Me Adrianën kemi shumica nga ne, personalisht, e cila ka qenë një aktore jashtëzakonisht e talentuar e gjeneratës së re. Fatkeqësisht ajo u vra në Prishtinë atë ditë që është diplomuar. Ka qenë një ngjarje jashtëzakonisht tragjike, dhe mendoj se e reflekton tërë gjeneratën e aktorëve që kanë përjetuar luftën. Ndaj e kam ndjerë si detyrim për ta kujtuar. Ndërsa, aktori Vangjush Furrxhi ishte diçka e përjetuar në realitet. Kur kemi ardhur ne grupi në Tiranë, Vangjushi ishte drejtor festivali, të Teatrit. Ishte personi i cili realisht është kujdesur shumë për ne. Ishim të rinj, dhe i gjithë rrugëtimi ynë, siç e shihni në film, ishte traumatic. Vangjushi u kujdes për ne, sikur fëmijët. Edhe kur mbaroi festivali ne qëndruam disa ditë, sepse nuk dinim si të ktheheshim në Kosovë. Madje, Vangjush, veç kujdesit njerëzor, mundësoi që ne të merrnim edhe pasaportat shqiptare që të mund të ktheheshim nga Maqedonia. Ndoshta dhe na ka shpëtuar jetën, sepse po të ktheheshim nga rruga që erdhëm, ishte mjaft e rrezikshme dhe nuk do e dinim çfarë mund të na ndodhte. Prandaj Vangjushi ka qenë nga personat e paktë të atij udhëtimi, në atë kohë, i cili për ne, ka dhënë shpresë dhe një ndjenjë ngrohtësisë dhe mikpritjes që nuk e kam harruar kurrë. Ndaj dua ta falenderoj zonjën e tij dhe, vajzën, që i ftuam në premierë, por nuk ishin këtu.
Personazhi në film, pra Romir Zalla është pikërisht, aktori shqiptar, Vangjush Furrxhi?
Po, dhe këtu dua t’ju tregoj një histori interesante. Kur ishim para prodhimit të filmit, kostumografja Desantila Lika, që është nga Shqipëria, kur ja shpjegova ngjarjen e vërtetë ajo më tha se do të shkonte tek familja e Vangjushit, bashkëshortja e tij, t’ja kërkoj disa foto se si është veshur në atë kohë aktori, çfarë rrobash mund të kishte veshur që ta kishim një referencë. Zonja Furxhiu ishte aq e mirë, sa na dha jo vetëm fotot, por na sugjeroi më tej duke na dhënë edhe rrobat. Realisht ne morëm rrobat e vërteta të Vangjushit, dhe Romiri ka veshur rrobat e tij në film. Ky ishte një detaj shumë i bukur.
Cilët ishin aktorët realë që bënë rrugëtimin bashkë, në atë kohë, me ju për në Festivalin e Tiranës, ngjarje mbi të cilën keni ndërtuar filmin?
Ngjarja e vërtetë në fakt, nuk është fare shfaqja ime. Kjo është interesante. Ajo shfaqje që ka udhëtuar në atë kohë nuk ka qenë e imja. Unë kam qenë i ftuar në atë udhëtim nga shokët e mi, të cilët kishin një shfaqje, që t’i shoqëroj, për të bërë dritat dhe muzikën sepse teknikët e teatrit kishin frikë të udhëtonin me ta. Unë isha rastësisht pjesëmarrës i atij rrugëtimi. Ishim shokë, ndaj më ftuan. Isha naiv, sepse ishte një rrugë e rrezikshme duke lënë djalin katër muajsh në Prishtinë. Ishte një udhëtim totalisht i pamenduar se si mund të shkonte. Nuk e kishim menduar se do ishte aq e rrezikshme.
Në marrëdhëniet që verëhen në film, është deri diku donkishoteske nisma për të ikur në një periudhë aq të vështirë, për një shfaqje. Familjet tuaja në atë kohë duke u përballur me këto sfida ekzistenciale nuk e kuptojnë që edhe kultura është ekzistenciale. Sa është fiction, sa është realitet kjo marrëdhënie?
Ishte një aparteid në mes Evropës, dhe ne menduam se me një paraqitje, gjest të vogël jashtë Kosovës. Edhe me pasaporta të ishim nuk ka qenë e lehtë, le më pa dokument identifikimi. Kemi menduar se po japim një mesazh rezistence kulturore, se ne ekzistojmë, se jemi ende këtu, jemi gjallë. Por, jo vetëm ky rast. Teatri Dodona për të cilin flitet në film vërtetë ka qenë institucioni i fundit publik i cili është mbyllur nga regjimi serb i Millosheviçit. Ai ka qenë i fundit. Të gjitha të tjerat janë mbyllur shumë herët dhe njerëzit janë larguar shqiptarët nga puna, ai mbeti i fundit. Dodona për ne mbetet jo vetëm teatër, ka qenë shtëpi, fakultet. Aty jemi shoqërizuar, ka qenë kafeteri ka qenë gjithçka. Ky mjedis teatror për komunitetin tonë ishte një oaz i vogël në qytet të Prishtinës, jo në qendër. Aty kemi jetuar. Në fakt, është homazh dhe për Dodonën. Sepse realisht Dodona sot është shndërruar në letra, në teatrin e qytetit por në fakt, nuk është destinimi i saj, i tillë. Ai sot është teatri i kukullave, i të rinjve në të cilën ne e kemi shfrytëzuar në atë kohë pasi nuk kishim hapësirë tjetër.
Përgatiti: V.M