Intervistë e shkrimtarit Faruk Myrtaj, për gazetëm Fjala, drejtuar nga shkrimtari Agron Tufa,
Agron Tufa: E keni nisur krijimtarinë dhe botimet në vitet ’80, në një kohë me krijues të talentuar të kësaj gjenerate si Preç Zogaj, Ilirian Zhupa, Besnik Mustafaj, Mimoza Ahmeti, Lazër Stani etj. A ka patur ndonjë cilësi të veçantë kjo gjeneratë në idealitetin e klimës krijuese?
Faruk Myrtaj: Me secilin prej këtyre emrave ka gjasa të kem ngjashmëri, por jo zgjedhje të njëjtë fati. S’e kam fjalën për të shkuarën si jetëshkrim, biografi, por për të shkuarën si “krijuese të krijuesit”.
Zogaj ka investuar energji, ka paguar haraç të madh për t’i bërë vend vetes, teksa ndokush tjetër prej të lart-përmendurve ka pasur prirje t’i gëzohet fat-lehtësisë së pa-pushimtë. Edhe në politikë, por sidomos në letrat, Zogaj ngryset i lodhur, gdhihet i freskët, investigues, ndaj dhe i paqëndrueshëm, poet, publicist me kontribut në emancipimin e fjalës, e çmojnë edhe ata që e kanë kundër, madje edhe ata që nuk e mbajnë dot për model.
Moza Ahmeti ka qenë “tjetër”: studente me opinga, “sa të rroj do të jetoj, siç m’a do kokrra e qefit”. Edhe sot “vdes” për tu bërë interesante, ndonse tanimë gjërat janë ndryshe.
Lazër Stanin e gjeta tek “Zëri i Rinisë” nga biologjia, pak letërsi shqip kishte lexuar, por lexonte Kortasarin, Borhesin, Sabaton. Edhe prozën e ka të pangjashme me ndokënd autor shqiptar.
Ilirian Zhupa vinte ca i heshtur, poet ndryshe, i llojit të “fijeve të barit”, gazetar i reportazhit, jo i temave dhe polemikave, por u bë në tranzicion i tillë. Së fundi, Janina e bëri edhe më të heshtur.
Natyrisht që tek poeti heshtja s’mund të jetë e pafundme. Zhupa duket i ftohtë, po ta njohësh është Jug. Me Lazër Stanin jam bërë më shumë se me të tjerët. Jam ndodhur dëshmitar i disa ngjarjeve të dhimbshme e groteske të atyre viteve.
Secili prej të përmendurve, në mënyrën e vet, i është mirënjohës shtypit të viteve ’80, “Zërit të Rinisë”, që me këto emra mbeti në kujtesë, në vigjilje të ndryshimeve të dekretuara hap-pas-hapi.
Në fillim të viteve ‘80 politika ofroi jo pak emra, promovoi një varg krijuesish, u ofroi mundësi, publicitet. Rënia e Lindjes, detyronte zbutje e hapje të tilla. Fjala konsiderohej armë, armët jepeshin me leje. Ndokënd prej emrave dorëzanë për pushtetin kudo (pra edhe në art e kulturë) u bë përpjekje për ta servirur si “personalitet”! Kjo krijon neveri në moralin publik: tjetër aftësia si mjeshtër kompromisi, tjetër vlera si personalitet…
Unë vija nga mjedis e jetë tjetër. Më duhej të isha i matur.
“Zëri i Rinisë” u shfaq si dritare në çastin më të fundit të tolerueshëm për privime të mëtejshme. R.Lani, komunikonte me njëmijë shqisa, jetike për atë kohë, pse jo: edhe për sot. Vështirë se me ndonjë tjetër “Rinia” do të bëhej ajo që u bë, e aftë t’i rrëmbente pushtetit tolerancat më të çuditshme të mundshme.
Bie fjala, Kadare pikërisht te “Rinia” u artikulua së pari ndryshe për Fishtën. Në faqet e “Rinisë” niste e nesërmja, jo pak emra dhe pseudonime të saj u kthyen në emra, ca projekte nisën aty dhe u kthyen në realitete të sotme. Kam qenë me fat për praninë atje!
Më kujtohen fjalët në fund të punës me R.Lanin: “Mos mendo se punë në gazetë janë thjesht shkrimet…” (!) Gazetat, letrat dhe politikën, tashmë i njoh. Gazeta ka faqen e parë. Ajo ç’del në faqen e parë bëhet lajm, emri që del aty bëhet emër. Në faqen e parë skicohen e krijohen mitet, pushtetet, kurthet, aty lexohen mungesat dhe heshtjet. Si krijues, nuk m’i kanë ofruar nderet e faqes së parë. Sot, gati-gati nuk më hyn në sy…
Ky ishte mjedisi në të cilin preka Tiranën.
Fati im, për të mirë e për të keq: vija në Tiranë “i bërë”, “i formuar” si shije e karakter, me mbresa të qëndrueshme, nga një jetë jo aq e lehtë, me vite miniere. E kisha siguruar shkollën e lartë me 8-9 vjet vonesë.
Kur mora diplomën e inxhinierit të minierës, s’ndjeva gëzim. Mbase paracaktimi: po të mos isha penguar për shkollën, kushedi, s’do të isha marrë kurrë “me të shkruara”!
Jeta po ajo është, lloji i iluzionit ndryshon…!
Agron Tufa: Keni qenë relativisht mirë i lexuar në librat tuaj në prozë. Si do ta ndanit letërsinë që shkruani, me atë që lexon e pëlqen, me letërsinë që përkthen, apo me tendencat brenda letërsisë bashkëkohore?
Faruk Myrtaj: Me vjersha e kam nisur, por po i iki vjershërimit. E kam justifikuar me mungesën e romantizmit, që unë e thërras me përkëdheli “entuziazëm”, por mbase poezia s’ka punë me mua! Megjithatë, po përgatis një përmbledhje vjershash dhe…aq! Poezia që lexohet dhe shkruhet sot, edhe poetët e Antologjive, i bën të matur në pretendimet dhe në vazhdimet…
Në prozë më besohet se jam. I tëri jam aty. Ai që jam. Ai që ndjehem. Këto kohët e fundit, nuk po kam as drojtje të shprehem se në prozën e shkurtër dëshiroj e kërkoj të lexohem! Kam për të thënë, kam për të rrëfyer, ndjesi dhe shije dhe “idealitete”, ja pse prirem t’i premtoj vetes. Endè besoj: letërsia si akt krijues, dhe si lexim, është proces fisnikërimi.
Hygoi ka ndikuar tek unë në fillimet, në natyrën e fjalës. Ma ka përcjellë filozofinë e Fjalës, por jo vetëm ai. Mbase për shkak të jetës dhe librave që janë gjendur në familjen Myrtaj, më pëlqen të lexoj letërsi të “rëndë”, ku fjala nuk fryhet si tollombace letrarizmash. Letërsi që të detyron të gëzosh duke nënqeshur, dhimbur, falur, keqardhur kur bërtet pashpresë. Nuk e di: përse duhet lexuar libër ndryshe! Natyrisht, flas për veten!
I përulem aksiomës: shkruhet për veten, të jesh në rregull me veten, i vërtetë me veten, i sinqertë me vlerën sipas vetes. Të tjerat vijnë, nëse vijnë: lexuesi është, shkon libri dhe e gjen. Kritika është nëse ka libra.
Besoj se i di një pjesë të mungesave të mia, por kur shikoj naivitete të Ca-ve që kanë mbaruar studimet për Letërsi, them: “Shyqyr o Zot, që më krijove shans të lodhem, më kultivove durimin e logjikën, duke më dhënë mundësinë të mos bëj gabime të mëdha!
Sa për modat, edhe në letërsi, jam pothuajse i pavëmendshëm. Mbase nga që s’kam pasur mundësi tani s’mund, por them se kjo më është bërë organike: natyra, kultivuar prej jetës që kam bërë, s’më lë kohë pas gëzimeve dhe prirjeve sezonale, kënaqësive të vogla, pushtetit të dukjes.
Letërsi kontemporane? Çdomethënë? Ku është diferenca nga Letërsia?!
Nuk hyj dot ndër përkthyesit. Përkthyesit janë të tjerë. Unë thjesht kam investuar vullnet e dëshirë në tri-katër libra: mbase fare rastësisht, kam përkthyer libra, autorë, që kanë diçka të afërt për shijen time: Uiliam Sarojan, Truman Kapot, kanadezi Alistair MacLeod, që duket se edhe jetën e ka si timen! Herë-pas-here marrë përsipër përkthime prozash të shkurtra. Një Antologji Kanadeze dhe disa tregime nga Sherud Anderson, së fundi.
Agron Tufa: Keni hapur një debat në gazetën “Albania” mbi “hierarkinë” e vlerave në Letrat Shqiptare të gjysmës së dytë të Shek. XX. Çfarë mendoni për mënyrën se si është zhvilluar deri tani? Vetë ju, ç’mendoni për treshen Kadare, Agolli, Arapi?
Faruk Myrtaj: Shpresoj se gjithnjë e më shumë lexues e krijues të kohës Dje, po shtyhen të mendojmë edhe kështu: “ka qenë një kohë e ligë, djalli ta marrë! Atë fat patëm, atij fati iu gëzuam, por nën atë çati…”
Jo se nuk është shkruar letërsi. Letërsia e asaj kohe është e dënuar të rrëgjohet e të reduktohet. Edhe krijimtaria e Treshes, Triumviratit të Debatit!
Askush nuk i ka quajtur të paaftë, por lexuesi i sotëm nuk mund të mos kërkoj në librat e tyre: ku është Njeriu, si qenie ekzistenciale? S’e lejonte koha politike?! Pra Koha s’ka lejuar vetë Letërsinë…Atëherë…?!
Këto ditë, në faqet 20-21 të “Albania-s” shpërfaqa Antologjinë e Poezisë së përgatitur nga A.Aliu. E di çfarë?! 90 përqind ndër poezitë e zgjedhura nga krijimtaria e Fatos Arapit, Agollit, Spahiut, më e mira e tyre, është e pas vitit ’90.
Kjo provon që vet “gjysmë-shekulli i artë” vjen e reduktohet në një dhjetëvjetësh: 1990-2000. Pse të mos e pranojmë këtë?! Liria nuk është më atribut partiak. Lirinë e gëzojnë dhe mund ta përdorin të gjithë. Edhe krijuesit. Të rinj dhe të vjetër. Gara për vlerën, ka kuptim në mundësi të barabarta…
Janë thjesht bukureza muzgu ato që thuhen se në diktaturat e mëdha, letërsitë ngjizen të tilla! Poezinë nuk e shkruan liria, por Liria respekton natyrën, shfaq atë ç’është: poetin, prozatorin, tregtarin, vjedhhajdutin, fisnikun dhe brutalin e Fjalës. Liria rrit përgjegjësi.
Në liri s’ka hierarki zyrtare, por s’ka robëri më të madhe se përgjegjësia për të ushtruar lirinë!
Tek ne mbase është ende herët për këtë. Çelet një debat dhe bjen telefonat, grindemi me veten, ngaqë tonat janë plagët, dhimbjet, dëshirat, egot, vdekjet, mohimet, normale…
“Dashke t’i rrëzosh Tri të Mëdhenjtë?” pyeti dikush në fillim të debatit. “Mos kërkon t’i përjetësoj ata të Tre?!” ia priti një tjetër. Sikur “Ata të Tre dhe të tjerë”, të ishin buste përballë popullit shqip(krim)tar!
Fjala është për libra, vlera në verifikim të papushimtë. Nuk ka ndodhur ndonjë hatà e madhe se u thanë apo do thuhen ca fjalë ndaj “Listës”!
Atyre u ra fati (dhe e pranuan këtë fat) të formësonin qëndrimet ndaj Fatit të Letrave dhe Krijuesve të tyre. Nëse kanë manifestuar humanitet, le ta ushtrojnë edhe më tej. Nëse jo, do ta bëj dikush tjetër. Gjersa ndodhi kështu në vitet ’60, përse jo tani?! Tani e më vonë, do të bëhen të nevojshëm “përmbysësit”: ndër ata që shkruajnë libra, sigurisht.
Sipas meje, debati merr vlerë, nëse në të artikulohet ç’mendohet, qoftë edhe ç’thuhen sinqerisht tavolinave. Sot e kësaj dite shkrues “me emër”, që ulin zërin e pëshpërisin: “ta themi këtu, midis nesh!”
Diku më poshtë në Listën e Hierarkisë, ka ca emra që e kanë vuajtur “hijen” shumëfish: prej Kohës, por edhe prej Kolegëve. Sot e gjithë ditën i urdhërojnë vetes heshtje: E privojnë veten nga prania e pashmangshme në Debat!
Ai Dritëro që është, para ca kohësh ka botuar një listë: Ja Byroja Politike e Lidhjes së Shkrimtarëve e Artistëve të Shqipërisë! Kush e kundërshtoi? Dhe kush i ra pas?! Ngaqë autocensura bie gjithnjë më pas censurës?!
As që e kisha përfytyruar rrjedhën e debatit, kur e çela. Pa asnjë mëdyshje, jam i kënaqur me tërëçkanë e tij. Jam grindur pothuaj me të gjithë ata që kanë botuar: se vinte një tjetër që mendonte ndryshe!
Megjithatë, sado që nuk kam dëshirë të bashkohem me ata që besojnë se jemi të pamësuar në debat, në komunikimin publik, diçka është për tu qortuar: “Ende Të Mëdhenjtë” mezi dëgjojnë, “Ende të Vegjlit” mezi presin.
Edhe pse shkruajnë më mirë në liri, nuk guxojnë të heqin dorë nga emri e lavdia që kanë përftuar prej pjesës më ideologjike, më të dobët, të krijimtarisë së tyre; nuk marrin përsipër të lodhen për njohjen e përdorjen e lirisë: të Fjalës së shkruar e të folur, të Fjalës së thënë dhe të pathënë, të drejtën për të mos lëvduar çfarë s’të pëlqen, si moment i vërtetë i Lirisë…
Agron Tufa: Nga se vuan letërsia e sotme shqipe?
Faruk Myrtaj: Përderisa flitet për “vuajtje” duhen kërkuar plagët. Bëhet fjalë për Letërsi, vlerësim të saj. S’duhet të pranojmë ndarjen e saj sipas kohëve politike: u nda, u pre, u privua, letërsia dhe kultura e viteve të para Luftës së Dytë, që letërsia e pas Luftës provoi tërë ato eksperimente joletrare; kur ende s’arrijmë ribashkimin e vlerave të kësaj letërsie, si t’a lejojmë luksin për ndarjen e letërsinë përpara ’90-ës, me të sotmen pas?!
E, si të mos vuaj letërsia shqipe, kur flasim e debatojmë pa e botuar, dhe pa lexuar krijimtarinë? Teksti humbet përpara nëpërmëndjes së biografive së autorëve, por edhe këta krijues s’lënë t’u bësh pikërisht leximin e librit si tekst?!
Pastaj, si do të shfaqen vlerat e të zërë truall pohimi i tyre kur nuk ka monografi për pothuaj asnjerin prej shkrimtarëve shqiptarë. Akademia, Institutet, Ministritë e Shtetit, në radhë të parë ajo e Kulturës, s’kanë as nge, as mundësi ta fillojnë. Milionat derdhen për aktivitete bukuroshe, që treten si bukuria trëndafilore e vajzave të pamençura!
Ku dërgohen të studiojnë të rinjtë që janë gati t’i përkushtohen krijimit, studimit dhe kritikës? Ikëm nga robëria e Lindjes, por s’kemi shkuar në Lirinë e Perëndimit…Të tjerat, krijimtaria, janë gjëra thjesht individuale.
Agron Tufa: Çfarë librash keni në projektin më të afërt?
Faruk Myrtaj: Nuk rri kurrë pa lexuar, pa shënuar ç’ndodh e ç’ndjehet përqark. Tregimet e shkurtra e shfrytëzojnë këtë komoditet. Projektet, në i quajmë kështu, skicohen vetiu. Kam në proces botimi, në Prishtinë, nga “Dukagjini”, një libër me tregime. Së fundi mu botuan dy romane (përkthime nga anglishtja): Truman Capote dhe Alistair MacLeoad. Rasti e solli të botohen njëherësh me tregimet e mrekullueshme të Rei Bredbërit, në dy libra, nën përkthimin e tim-biri, Erind Myrtaj.
Me që ra fjala, me tim bir e vazhdoj Debatin në shtëpi. Aty ndërrohen rolet: unë jam “i vjetri”, ai që duhet të “rivlerësohem”, ai që duhet të rrëfehem dhe të hap udhë!
“FJALA”, 20-21 Korrik 2003