Intervistoi: Violeta Murati

Shkrimtar, publicist, politikan i njohur shqiptar, themelues i së përditshmes më të lexuar në Kosovë, “Koha ditore”, Veton Surroi tregon se çfarë po ndodh mes dy vendeve tona, Kosovë e Shqipëri; Surroi ka mendimin e tij kritik për dimensionin e lirisë dhe komunikimin mes dy shoqërive, kur thotë se e vetmja gjë që i ndan shqiptarët nga njëri tjetri janë ata vetë, kufijtë mendorë që i kanë vënë vetes, ndërsa ajo që i bashkon është se gjenerojnë gjithnjë e më pak shpresë…

Janë disa personazhe, intelektualë, ashtu sikurse ju, për t’ju marrë veçmas nga politika e për të ndërtuar një diskurs kulturor. Duket privilegj a luks, por në të vërtetë ç’janë këto raporte që përherë e më shumë në mjediset tona kaq paradoksale nuk komunikojnë mes tyre? Sa është e keqkuptuar kultura nga politika, sidomos për shtete të vogla si tonat?

Nuk besoj se ka kufi mes kulturës dhe politikës. Politika kërkon një kontekst kulturor për ta shprehur veten, në demokraci, diktaturë apo çfarëdo të qëndrojë në mes. Anasjelltas, kultura zhvillohet në një kontekst social, pra edhe politik. Aty ku ekziston kufiri, natyrisht, është te banaliteti, qoftë politik ashtu edhe kulturor, por kjo është një temë  tjetër që kërkon më shumë shpjegim, një temë më vete.

Si është të jetosh në një shtet të sapokrijuar, pas një periudhe të gjatë konflikti?

Për një njeri i cili ka dhënë kontribut që ky shtet të krijohet është një dramë e përditshme. Është si ta shohësh një fëmijë të rrëzohet e të lëndohet dhe sërish të nesërmen, në të njëjtin vend bën të njëjtin gabim, rrëzohet dhe lëndohet. Përgjatë dhjetë vjetëve, një elitë e kriminalizuar e mban peng këtë fëmijë dhe e detyron çdo ditë të bëjë të njëjtin rrugëtim, të rrëzuarit dhe të lënduarit. Është një sadizëm i paparë.

Ju keni zgjedhur dyshtetësinë, si ndiheni?

Ndihem natyrshëm. Në të dyja shtetet jam në shtëpi dhe në të dyja shtetet ndihem i izoluar prej shtetit. Kam kënaqësinë e përputhjes së identitetit tim me simbolet e tij. Kam një oqean të tërë të panjohurash për të eksploruar brenda shteteve shqiptare. Kam shumë lumturi për këtë mundësi dhe kam gjithashtu pikëllim për mënyrën se si shqiptarët vetëpengohen që të ecin drejt vlerave të një qytetërimi, habitati i tyre i natyrshëm europian.

Vini nga një familje me kulturë, babai juaj ka qenë ambasador, fillimisht gazetar dhe shkrimtar, me nënën etnologe… Çfarë ka krijuar te ju, qysh nga fëmijëria, ky mjedis?

Ky mjedis më ka joshur që të shtroj pyetje, që çdo gjë të jetë e nënshtrueshme e pyetjes, që të mos ketë të vërteta absolute. Rrjedhimisht, do ndërtuar e vërteta nga burime të ndryshme: artikuj gazetash, përralla, motive të veshjes kombëtare, lajme televizive, filma të animuar, romane, ecje nëpër male dhe vështrime të natyrës…

Si janë bërë te ju gazetari, shkrimtari e politikani? Në fakt, profili juaj më kujton vitet ’30 kur një shkrimtar mbante “detyra” politike, atdhetare e kulturore për vendin. Thjesht, tani s’ndajmë besoj të njëjtat rrethana, por na duket sikur s’kemi ndryshuar në këtë distancë 100-vjeçare… pse krijohet kjo figurë komplekse këtu?

U përputhën shumë gjëra njëkohësisht. Zhbërja e ish-Jugosllavisë, rënia e Murit të Berlinit, okupimi ushtarak e policor i Serbisë në Kosovë – që të gjitha këto u zhvilluan brenda një viti. Dhe për to duhej dhënë përgjigje. Çdokush prej nesh, që ishim gazetarë, shkrimtarë a veprimtarë kulture, që besonte se mund të jepte një kontribut, këtë e bënte pa ftesë e pa pritje që të vinte në radhë.

Ky rrugëtim më shtyu të mendoja edhe më thellë për dimensionet e lirisë që kërkonim. Nuk kishim të bënim vetëm me lirinë kolektive të shqiptarëve nga okupatori serb, por edhe me liritë e një shoqërie që ndërtohej si demokraci e ardhshme. Pra, edhe një shoqëri që si bosht të saj duhej ta kishte shtypin e lirë, mendimin kritik, madje mendimin kritik të brendshëm edhe në kushtet e pushtimit. Këto do të ishin sfida të jashtëzakonshme për popuj edhe më të emancipuar se shqiptarët e Kosovës.

Shkojmë 22 vjet më parë, ndalemi tek web-i i gazetës “Koha ditore”, në këtë fillimteksti: “Shqiptarët e pushtuar po lexonin një gazetë të lirë në mëngjesin e 31 marsit 1997 gjithandej Kosovës. Paqes së brishtë po i vinte era luftë. Së pari, duhej ta vrisje frikën brenda vetes…” Ç’ishte kjo histori, themelimi i një medie nga ju, në këto kushte. Mund të na rikujtoni diçka mbresëlënëse, çfarë rëndësie historike ka?

Të themelosh një gazetë të pavarur në një territor të pushtuar tingëllon sot si çmenduri. Ashtu duhej të ishte edhe atëherë. Por, ishte një kthesë prej atyre që kisha insistuar që të bëheshin që nga viti 1989, që ta fitonim lirinë tonë kolektive duke u çliruar fillimisht nga brenda. Dhe për ta bërë këtë, një gazetë si “KOHA Ditore” tregonte pjekurinë historike të një shoqërie që ecën drejt lirisë.

Letërsia besoj është “e fshehta” juaj, që po t’ju pyesnim se ç’vend zë, pa dyshim do të keni një të vërtetë të mjaftueshme, pse shkruani, apo jo?

Jeta është rrëfim dhe ne në të, si individë dhe si shoqëri, jemi rrëfimtarë të saj. Ne jetojmë sepse rrëfejmë; pa rrëfim ekzistenca jonë do të kalonte e paidentifikuar, nuk do të ishte. Letërsia për mua, shikuar kështu, është të jetuarit estetik.

“Fshehtësia e zbulimit të Hanës” është shpallur më i shitur në Panairin e Librit sivjet. Në fakt, në Prishtinë vëmë re se librat tuaj gjithmonë marrin vëmendjen e medias, po në raport me Tiranën si e shikoni këtë? Dalim për pak edhe më përtej se libri juaj… Refuzim për njohje apo arrogancë?

Është një fenomen që kërkon më shumë studim, por në thelb duket të kemi të bëjmë me një relacion kulturor njëkahësh, së paku kur bëhet fjalë për letërsinë. Aty ka gjithçka, edhe paragjykim, rrjedhimisht mosnjohje, por edhe mosgatishmëri për të menduar tej kufijve të vendosur më herët.

Por, në thelb, kemi të bëjmë me një proces të ri historik i cili zhvillohet që nga rënia e diktaturës në Shqipëri. Qytetarët e saj filluan të zbulojnë çdo gjë, fillimisht qytetet brenda Shqipërisë që nuk kishin mundur të vizitonin, pastaj edhe çdo gjë që ishte jashtë kufijve të shtetit. Përgjatë gati tre dhjetëvjetëshve zhvillohet një sfidë identitare, krahas të kuptuarit se termi “shqiptar” nuk ka të bëjë, siç përdoret rëndom, me të qenët shtetas i Shqipërisë, por është përcaktim identitar kombëtar. Kosova dhe shoqëritë e tjera shqiptare janë ende pjesë e zbulimit të Shqipërisë së mbyllur.

Pse kjo marrëdhënie kaq e cunguar e informacionit, çfarë nuk shkon në këtë komunikim mes “nesh”? Nuk ka një gazetë të Kosovës në tregun e medias në Shqipëri dhe anasjelltas. A jemi në kohën e duhur për ta hequr këtë mur, si mund të bëhet?

Nuk ekziston muri mes shqiptarëve. Muret ideologjike janë shembur. Edhe gjeografia ka ndryshuar; Prishtina është më afër Tiranës sesa Saranda. E vetmja gjë që i ndan shqiptarët janë ata vetë, kufijtë mendorë që i kanë vënë vetes. Ajo që i bashkon shoqëritë shqiptare është se gjenerojnë gjithnjë e më pak shpresë. Shqiptarët sot bashkohen, si emigrantë, në Londër e Stokholm dhe Cyrih e Nju-Jork. Një herë të ikur nga vendet e tyre, fillojnë ta njohin njëri-tjetrin.

Një tjetër histori juaja letrare, libri “The Macchiato Cow” (Lopa e macchiatos) është një histori personale, e shkruar me ironi dhe humor dhe në mënyrë që të ngjallë kureshtje, që trajton konceptet e identitetit dhe shtetësisë nëpërmjet historisë së familjes së Surroit – dhe pasaportës së tij. Pse nevoja e këtij argumenti sa historik, filozofik e politik?

“Lopa e Macchiatos” është ndoshta libri im më ambicioz. Është një aventurë që fillon me familjen time, anët kundërshtare ideologjike shqiptare që kishin ambicien që Kosova të ishte pjesë e Shqipërisë dhe që duke dështuar, krijuan aksidentalisht Kosovën si entitet politik. Por ky rrugëtim vazhdon në shumë fusha të tjera, prej etologjisë njerëzore (pra trashëgimisë shtazore te njerëzit) te koncepti i “komuniteteve imagjinare” (pra kombeve), gjuhës sakrale dhe asaj popullore, Paqes së përhershme të Imanuel Kantit e deri te Plani Marshall që ndërtoi Bashkimin Europian…

Kur ka qenë për ju ajo që quhet “jetë e stuhishme”, pra në një gjendje të jashtëzakonshme?

Kur përfundova studimet në Meksikë, më 1982, u ktheva në Prishtinë. Ishte gjendje e jashtëzakonshme, me policë veshur me jelekë antiplumb, helmeta dhe kallashnikovë në duar, duke patrulluar qytetin. Prej atëherë nuk besoj të kemi përjetuar një jetë të zakonshme.

Ju jeni personi i përshtatshëm për njohjen dhe staturën tuaj, kontributin, mendoj se keni një përgjigje se çfarë do të mendonit se do të jetë vlera më e madhe për Kosovën dhe për Shqipërinë? Si i përjetoni dramat e shoqërive tona?

Vlera më e madhe do të jetë kur elitat e vendit, – politike, intelektuale dhe ekonomike – të vihen në përpjekje për ta ndërtuar identitetin kombëtar dhe identitetet shtetërore europiane dhe bashkëkohore, një identitet që nuk do të jetë përpjekje për të qenë si kombet e tjera, por të qenët si kombi që duhej të ishim në tokën tonë, europiane.

Çfarë identifikoni të fuqishme nga Kosova në raport me Shqipërinë, si përplotësuese të njëra-tjetrës… shpesh përpiqen të na fusin në debatet e dy identiteteve. Si mendoni, a mund të ekzistojë sot një diskurs i tillë?

Kemi të bëjmë me një përpjekje për ta gjetur veten pas shembjes së komunizmit. Ende po bëhet përpjekja për ta shndërruar në kuptim faktin se ndër ne, shqiptarët, ekziston një pluralizëm apo një pluricentrizëm. Pra, nuk ekziston një qendër shqiptare, nuk ekziston “trade mark” për shqiptarizëm. Kjo është një vlerë e cila do të kërkojë hapësirën e vet politike, intelektuale, kulturore… Dhe, si rezistencë ndaj saj, do të vazhdohet të insistohet për një qendër kulturore shqiptare apo për shpikjen e identitetit kosovar që qenka i ndryshëm prej atij shqiptar.

Për Kosovën shumë artikulojnë se liria e fituar ishte e pamjaftueshme. Ju si e keni përjetuar dhe perceptuar? Edhe ne çalojmë te ky mendim për lirinë, “të fituar” pas rënies së komunizmit.

Liria për nga natyra nuk është e mjaftueshme. Ajo, apo ato, pra liritë, janë aty për t’u zgjeruar, për të shtyrë pragun, kufijtë. Kosova, për fat të keq, lejoi që çlirimin prej okupatorit serb ta zëvendësojë me kufizim të lirive personale e kombëtare nga ana e kapësve të shtetit, uzurpatorëve shqiptarë.

Keni thënë se shoqëria shqiptare, e Shqipërisë, ka jetuar në gri, duke e parë si një provokim estetik. Nga vjen ky mendim, çfarë ka ndikuar? Ju lutem, mos na e bëni politike përgjigjen, nëse mund të arrihet nga ju?

Socializmi në Shqipëri, pos dhunimeve të tjera, ka qenë dhunues estetik. Dhe dhunimi u manifestua në uniformitetin e qyteteve e fshatrave, në ngjyrën gri të godinave, në zymtësinë e ndërtimit. Thyerja e këtij koncepti nga ana kryebashkiakut Edi Rama në Tiranë me ngjyra të ndezura, që për disa ishte kiç, qe një provokim estetik, madje një provokim i nevojshëm për të zgjuar shqisat e shoqërisë.

A mund të kemi prej jush cili është identikiti i pushtetarit shqiptar sot? Sigurisht, referuar edhe marrëdhënies që ndërtojnë me kulturën, me intelektualët, me vetë shtetin?

Nuk besoj të ketë një profil të përgjithshëm të pushtetarit shqiptar. Madje nuk besoj në përshkrim kolektiv që do t’i përshtatej secilit veç e veç, kujtdo qoftë. Nuk besoj në idenë se furrtari italian, rrobaqepësi tajlandez dhe piloti bangladeshas kanë profil të aplikueshëm kolektiv; rrjedhimisht, nuk e ka as pushtetari shqiptar.

Cilat janë modelet e politikanit që ju keni, si underground historik? A kemi ne një trashëgimi të denjë historike në politikë, sepse shpesh na duket sikur janë politikanët që nuk kanë mundur të ndërtojnë kurrë shtetin e duhur shqiptar, me standarde?

Politikani duhet të artikulojë vizione ardhmërie dhe kjo domosdo e vendos në pozitë minoriteti. Në historinë e Europës së pas Luftës së Dytë Botërore, që të gjithë politikanët që u prinë transformimeve të shteteve të tyre ishin në pozitë minoriteti dhe prinë derisa ky u bë pozicion i shumicës. Në Shqipëri shembja e komunizmit i gjeti të gjithë në pozitë të shumicës, duke dashur të largohen nga e kaluara, pa përcaktuar shumë qartësisht çfarë duhet të jetë më me përpikëri transformimi i së ardhmes. Në vrullin e turmës që kërkon të ikë nga e kaluara ende mbeten gjëra të pasqaruara e që janë themele të shtetit, si për shembull, definimi i pronës private.

Në Kosovë, politika që çoi deri në çlirim të Kosovës ishte transformative, ajo që erdhi pas çlirimit ishte e cubave primitivë zaptues. Primitivizmi tash është në përpjekje për të qenë sundim i shumicës.

Jeni një shkrimtar me përvojë, sprovuar në letërsi, i vlerësuar referuar prozës suaj, por qenien tuaj, përpjekjen për të qenë në politikë, si e gjykon tani?

Mendimi im politik, i manifestuar në gazetari e në ese, si në formën e asaj që në Perëndim quhet “intelektual publik”, është pjesë e një borxhi të cilin e ka çdo njeri i shkrimit në shoqëritë që ende luftojnë për liri e shtetësi, për demokraci, fundja, siç është rasti me shqiptarët, në cilëndo anë të kufirit.

Keni fituar çmimin për të drejtat e njeriut nga organizata SEEMO në vitin 2011? A ekziston më intelektuali humanist për të cilin kanë nevojë shoqëritë tona sot?

Në mungesë të rivlerësimit të shoqërive tona nga ana e të drejtave dhe lirive të njeriut, hapësirën e pushton cinizmi me shokët e vet.

A vlen sot mendimi për të artikuluar interesat kombëtare? Si i shikoni ju raportet e sotme të intelektualëve, shkrimtarëve, me vendin, karshi politikës, mendoni se janë zbehur, pse është kjo ego aq e ashpër e politikës në të dyja vendet?

Në Shqipëri ka degradim të madh gjuhësor politik, qoftë në veprimtarinë e përfaqësuesve politikë, qoftë në media. Hapësira publike e Shqipërisë ndonjëherë më përngjan me një “reality show”, një debat të pafund televiziv i cili merr rëndësi vetëm nëse ka fyerje të ndërsjellë, të folur të pesë personave njëkohësisht, ashtu që të mos kuptohet gjë, i sponzorizuar nga prodhuesit e birrës, patatinave dhe kremrave për duar.

Në Kosovë po bëhet përpjekje për ta importuar këtë model, me një gjuhë e cila është e ngurtë dhe manifeston boshllëk. Shkrimtari që futet në këtë “reality show” duhet të adoptojë rregullat e lojës. Duhet të meritojë të jetë i sponzorizueshëm prej prodhuesit të birrës, patatinave dhe kremrave për duar.

Meqë jemi në këtë paraqitje, çfarë nuk shkon në vështrimin tuaj, çfarë e bën të pakomunikueshme kulturën mes dy vendeve tona dhe pse jemi një gjuhë? Çfarë ka ndikuar, sipas jush, në këtë mungesë integrimi të përbashkët?

Në Shqipëri dhe Kosovë jemi dy shoqëri të ndryshme, tashmë edhe shtete. Ende jemi në përpjekje për t’iu përshtatur këtij realiteti të ri. Dhe ky është një proces që nuk kalohet vetëm me konsumin e kohës. Po ju jap një shembull: ne jemi rritur në Kosovë, si pjesë e Jugosllavisë, duke e quajtur veten të atillë çfarë jemi, çfarë jemi ndier, pra shqiptarë.

Herën e parë kur kam ardhur në Shqipëri jam trazuar nga një pyetje e cila këtu konsiderohet e rëndomtë, “A je shqiptar apo kosovar?”, ndërkohë që për mua dhe për çdo shqiptar të Kosovës ishte thellësisht identitare dhe kështu, thellësisht ekzistenciale. Pas pothuajse tridhjetë vjetësh, kjo është një pyetje që më shkakton ndjesinë e njëjtë të pakëndshme. Ndërkohë, tash me të ballafaqohen fëmijët e mi, ndërkohë që përgjigjja për këtë pyetje ende është në formim e sipër dhe e formuluar me disa pyetje, ndër të cilat kryesorja është: “Pse nuk mund të jem shqiptar dhe kosovar?”, gjegjësisht: “Si do të bëhet të jem shqiptar dhe kosovar?” Apo në fund, në kushtet kur ekzistojnë dy shtete të banuara me shumicë shqiptare e të cilat eksportin më të madh e më të suksesshëm për në Perëndim i kanë mu shqiptarët (një e treta e shteteve tona gjendet sot jashtë), “çfarë është të jesh shqiptar?”.

Cili është ritmi i jetës suaj?

Është i mbushur, fatmirësisht, me shumë jetë familjare. Ka në të disiplinë leximi dhe shkrimi. Dhe përpjekje për të mos u zhytur në melankolinë e shanseve të humbura që shoqëritë tona të jetojnë më normalisht.

A jeni tani në proces krijimi?

Gjithnjë. Është tashmë një nevojë.

Si e mendoni lexuesin tuaj?

Është një mister me të cilin nuk jam marrë. Nuk besoj të kem aftësi për të kuptuar një kolektivitet, një larushi personash, moshash, interesimesh, të shkrira në një kroki-përshkrim. (Exlibris, 2020)