Torturoheshin prej xhelateve të diktaturës. Rriheshin mizorisht. Mbi to abuzohej, duke u ekzekutuar pa gjyq. S’kanë qenë as vjedhëse, as kriminele – janë 90 gra të zhdukura pa gjyq gjatë regjimit të diktaturës. Në nxjerrjen e “bilancit” të këtyre dënimeve rezultojnë me qindra ekzekutime, me mijëra vjet burgime dhe akoma më tepër internime
Violeta Murati
U desh vetëm një sekondë që torturuesi të ngrinte çizmen e tij me hekura e t’ia plaste në fytyrë, t’i futej me grushte, ta rrëzonte përtokë e të ishte gati ta bënte çika-çika, sepse Marie Medicina ka dashur të rrëzojë pushtetin komunist… Ka filluar rrëfimi.
Në kampin e famshëm të Tepelenës, ku ishte internuar Sute Basha, për të qepur çorapet e fëmijës përdorte fijet e flokut në vend të perit, sepse nuk i jepnin para… “na jepnin vetëm një sapun në muaj për gjithë familjen”… Ishte kjo jeta e grave të internuara në regjimin komunist që kaloi Shqipëria që nga viti 1945 deri në 1990, vit kur erdhi liria. Shifrat duken ekzagjeruese, kur thuhet se kanë mbetur gjallë 2 mijë persona të përndjekur nga diktatura, duke u parë si specie në zhdukje. Në këtë zinxhir të padukshëm gratë kishin peshën e vuajtjeve, çdo burrë që ishte në burg kishte një grua që vuante. Ndërsa shumë të tjera ishin personalitete, gra që luftuan diktaturën dhe u ekzekutuan në heshtje.
“Asnjeri nuk është i interesuar të vërtetojë majat e ajsbergut komunist, siç ishin gjyqet speciale. Këtu ende nuk e kanë thënë fjalën e tyre as historianët dhe as akademikët”, – thotë Adrian Kati, drejtues i Qendrës së Traumës dhe Rehabilitimit (QSHRT) në Tiranë. Lista emërore e grave të ekzekutuara tashmë është lëshuar. Ndërsa jepen dëshmitë që mbahen të incizuara pranë QSHRT-së, ku të përndjekurat rrëfejnë për herë të parë në jetën e tyre për torturën psikologjike në diktaturë.
Krejt në të kundërt, shifrat arkivore janë zhdukur. Janë 90 gra të ekzekutuara, ku jo të gjitha kaluan përmes gjyqit. Por, në Ministrinë e Brendshme, në sektorin e Arkivit Shtetëror të Sistemit nuk ka dokumentacion. Nga kërkesa e Institutit të Integrimit të Përndjekurve Politikë, verifikimi i listës emërore të 90 grave të pushkatuara, me ose pa gjyq, nga regjimi komunist, rezultonin vetëm tre gra të ekzekutuara me gjyq.
Ndërsa në vitin 2004, për herë të parë, QSHRT mori përsipër detyrën e verifikimit të të dhënave, të cilat i përmbante statusi dhe saktësimin për sa i përket numrit real të të përndjekurave. Nga të dhënat e përpunuara, deri në atë vit rezultonin një total prej 9.778 grash të përndjekura gjatë regjimit komunist, prej ku 90 gra janë të ekzekutuara dhe gjashtë të vdekura në burg. Ky studim është bërë në dy periudha të ndryshme kohore (periudhë dhjetëvjeçare), që japin të dhëna mbi situatën sociale, ekonomike, fizike dhe mendore të grave të persekutuara dhe të përndjekura politikisht gjatë periudhës së diktaturës komuniste.
****
Deri tani nuk ka ndonjë studim metodologjikisht të pranueshëm dhe të besueshëm, që të merret edhe në mënyrë shkencore me çështje që kanë të bëjnë me persekutimin e grave gjatë regjimit komunist. Përndjekja politike në Shqipëri ka pasur një shtrirje shumë të madhe. Qartësimi i parë vjen në botimin “Gra të përndjekura politikisht”, ku janë përmbledhur dy studimet mbi gratë e përndjekura, ku thuhet se familje të tëra janë ekzekutuar dhe mijëra të tjera janë burgosur dhe dërguar në kampe të ndryshme internimi. Shtypja e vazhdueshme duket të ketë përforcuar zhvillimin e “identiteteve të dyfishta”, ku shqiptarët jetonin jashtë jetëve të tyre “reale”, moralit dhe normave me familjet e tyre, ndërkohë që jashtë familjeve të tyre ata jetonin sipas ideologjisë komuniste.
Cila ishte tortura psikologjike? “Ata organizonin skena të atilla, ku unë të krijoja bindjen se është arrestuar nëna, se është arrestuar motra ime, se ata kishin folur etj. Ata krijonin dhe duhet të kenë qenë incizime, në të cilat unë dëgjoja sesi nëna ime bërtiste, në një gjendje jashtëzakonisht të rëndë shëndetësore, lemeritëse.
Dhe ka mundësi të kenë qenë incizime, për arsye se kur kam dalë nga burgu, kam marrë vesh që nëna ime, kur ka ardhur nga vend-internimi i saj në Progonat, për të më ndjekur mua, ka kaluar disa momente jashtëzakonisht të rënda, të gjendjes shëndetësore dhe ka mundësi të ketë qenë zëri i saj, se unë dëgjoja zërin e saj. Kur e pyesnin çfarë ke, çfarë do, unë dëgjoja zërin e nënës time dhe mua më thoshin që është në birucë. Dhe zëri më vinte nga biruca…”, – ka sjellë rrëfimin e saj, duke iu ruajtur anonimatin, zonja B. B., rrëfim që publikohet për herë të parë.
Pikërisht këto ishin ato vuajtjet, që ajo ka rrëfyer tani në demokraci, duke kujtuar se tmerri i saj nuk ishte se do të pushkatohej vetë, por se dënimi i saj mund të bëhej shkak për të afërmit dhe miqtë. Zonja B. B. ka kaluar kohë në burgjet e Spaçit, në Laç, Elbasan, Bënç dhe Burrel.
Një tjetër, Bukurie Kaloshi tregon se “na çuan në internim për të punuar në Tërbuf e Lushnje. Rininë time atje e kalova, duke hapur kanale. Më kanë torturuar policët dhe aty më mbajtën tre vjet dhe prej aty më çuan në Karavasta…”.
Maria Medicina që bën përshkrim të hollësishëm të torturës, rrëfen se ka qenë gjithnjë e survejuar, “duke bërë punë të detyrueshme… më thoshin “po të kishte qenë me ne, nuk do të kishe përfunduar kështu”. Me zor arrija të shkoja tek njerëzit e mi, pasi kudo isha e survejuar nga Sigurimi i Shtetit e kudo nuk më linin të bëja asnjë hap në liri”.
Këto na vijnë si raste të pakta, të mbetura, që na rrëfehen.
Në Shqipëri regjimi komunist e zgjeroi dhunën e tij politike në të gjithë shoqërinë shqiptare, duke e bërë pjesë të jetës së përditshme dhe duke gjeneruar frikë depërtuese dhe tmerr, të cilat ndikuan si në strukturat sociale, ashtu edhe në sjelljet individuale. Këtyre formave të persekutimit nuk mundën t’u shpëtojnë as gratë, të cilat, ndoshta si askush tjetër, e kanë ndjerë më të rëndë peshën e regjimit diktatorial. Format e persekutimit dhe torturës që janë ushtruar mbi gratë shqiptare në përgjithësi kanë qenë nga më të ndryshmet dhe në qoftë se mund t’i klasifikojmë, ato janë mjaft unike.
“Ti je armikja e popullit. Ty do ta marrim shpirtin! Dy shuplaka të forta, si dy copa metali, më ranë në fytyrë, ndërsa një shkelm në bark më rrëzoi përdhe. Kisha dhimbje të forta, por sedra nuk më la të tregohesha e dobët përpara tyre… një grusht i befasishëm më hodhi sërish përtokë. Nga goja më doli gjak. Më ishin thyer dy dhëmbët e parë… ishte dita e parë e arrestimit….”, – është një nga incizimet anonime që ruan Qendra e Traumës dhe Rehabilitimit, të cilat publikohen për herë të parë.
Qëllimi i persekutorëve: përulja, kontrolli i dinjitetit dhe mendjes njerëzore, zhvlerësimi e poshtërimi i gruas, e konsideruar si një qenie inferiore e pa dinjitet.
Pengesat që iu vunë për shumë vite me radhë grave me biografi “të keqe”, në të gjitha hallkat e jetës së tyre, sollën së bashku me pasojën e mosshkollimit, edhe mosmësimin e gjuhëve të huaja. Por, edhe për ato gra që dinin gjuhë të huaja nuk ishte e lehtë, sepse xhelozia e “komisarëve të PPSH-së” ishte aq e egër, sa jo rrallë këtë dhunti të tyren ato e kanë paguar shtrenjtë. Ka pasur raste kur gra edhe me katër gjuhë të huaja janë hequr nga puna me motivacionet “të deklasuara, si grua ose vajzë tregtari” etj. Në atë periudhë, këto gra nuk kishin sesi të imagjinonin se harresa dhe neglizhimi do të ishte armiku më i madh i të gjitha kohërave për to. Kështu pas ndërgjegjësimit për indiferencën, injorimin dhe papërgjegjshmërinë e shtetit dhe gjithë shoqërisë ndaj tyre, këto ndjenja u zëvendësuan me zhgënjimin e pakthyeshëm të përkthyer në pasivitet total, humbje të interesit për jetën politike, përpjekje për t’u integruar me forcat e tyre në jetën sociale, siç është rasti i Marie Medicinës, Liri Motrovica, Elza Poga etj. Shpresa se një ditë mund të çliroheshin u zëvendësua nga apatia dhe ndjenja e hakmarrjes, duke e bërë kështu edhe më të vështirë faljen.
***
Nga të dhënat e vitit 1993 të marra në Institutin e të Përndjekurve Politikë, rezultonin rreth 42.000 persona të regjistruar si të përndjekur politikë në të gjitha kategoritë e statusit në gjithë Shqipërinë.
Disa pyetje që kanë lindur gjatë studimit kanë qenë: Ku ndryshon reagimi i femrave nga meshkujt? A janë femrat më tolerante, a zhvillojnë ato të njëjtat mekanizma mbrojtëse si meshkujt? A reagojnë ato me ndjenjën e urrejtjes apo hakmarrjes? Këto kanë mbetur pyetje në kornizat e intrigimit, të cilave sociologët thonë se mund t’u gjendet me anë të reflektimeve empirike dhe përmes studimeve të tjera.
Në studimin e vitit 1995 janë intervistuar 500 gra e vajza të ish-persekutuara. Format e persekutimit kanë qenë të shumta, por ato janë klasifikuar në grupe, si direkt vetëm me burgim, vetëm internim, burgim dhe internim etj.
Rreth 25% e grave të intervistuara kanë qenë të burgosura gjatë periudhës së diktaturës komuniste, prej të cilave 75% referojnë se e kanë kaluar më shumë se dhjetë vjet periudhën e dënimit/burgimit. Ndërsa 80.6% e tyre kanë qenë të internuara gjatë periudhës së diktaturës komuniste. Viti 1945 shënon fillimin e arrestimeve, burgosjeve dhe dënimeve për gratë e intervistuara me një shifër prej 9.1% të tyre, kulmon në 15.2% të tyre në vitet 1952 dhe 1967 dhe mbaron në vitin 1989 me 35% të grave të intervistuara. Gjatë gjithë periudhës së diktaturës komuniste, 27.8% e grave të intervistuara janë arrestuar të paktën një herë. 25% e grave të intervistuara kanë qenë të burgosura gjatë asaj periudhe me një kohëzgjatje të burgimit që varion nga 2 vjet në 14 vjet. Rreth 80.6% kanë qenë të internuara familjarisht. Nga totali i të intervistuarave, 46.2 % e tyre tregojnë se kanë qenë të keqtrajtuara gjatë periudhës së burgimit apo internimit. Kthimi në “jetë” pas rënies së diktaturës, ndërsa priste që të përfitonin nga rehabilitimi, vërehet se 83.3% e grave tregojnë se nuk kanë pasur asnjë përfitim nga rehabilitimi i të përndjekurve politikë në këto vite.
Duke iu referuar të dhënave të IPP-së (Instituti i të Përndjekurve Politikë), janë 90 gra të ekzekutuara gjatë regjimit diktatorial të E. Hoxhës. S’kanë qenë as vjedhëse, as kriminele. Jo pak janë edhe gratë e burgosura dhe të internuara, që iu privua liria. Nga të dhënat që na japin studimet, shihet se jo pak gra kanë përjetuar një përndjekje politike të trefishtë, d.m.th. kanë qenë në burg, më pas janë internuar dhe plus kësaj kanë pasur mbi shpatulla pjesën e tretë të përndjekjes, indirekten, atë të dënimit të njerëzve të tyre të afërt, ekzekutimin, burgimin ose internimin e prindërve, vëllezërve, motrave, fëmijëve dhe të afërmve të tjerë. Në nxjerrjen e “bilancit” të këtyre dënimeve rezultojnë me qindra ekzekutime, me mijëra vjet burgime dhe akoma më tepër internime.
***
Potenciali intelektual i këtyre grave dhe vajzave ishte në të njëjtin nivel apo ndoshta edhe më i lartë se i një pjese të asaj shoqërie komuniste, e cila, për interesa të ngushta politike ose jo, ishte e privilegjuar dhe e mundësuar për t’u shkolluar dhe arsimuar edhe në arsimin e lartë. “Ndërsa shifrat e punësimit duken më interesante, sepse për një që nuk e ka njohur realitetin shqiptar, do të thoshte: Pse ankohen këta njerëz, kur në këtë periudhë ka qenë një përqindje kaq e lartë e zënies së tyre me punë? Atëherë ne duhet të themi dhe të konkludojmë se komunizmi paska qenë një sistem tepër serioz e human, sepse paska pasur mjaft vende pune dhe se këto gra dhe vajza kot ankohen?”, – vijnë në këtë dilemë nga “imazhi” fiktiv që ka përcjellë QSHRT-ja.
Nga të dhënat e përpunuara rezulton se puna “e preferuar” për gratë e vajzat ish të persekutuara ka qenë bujqësia dhe këtu duhet theksuar, se në këtë sektor, “specialiteti” i tyre i veçantë ka qenë vetëm kazma dhe lopata. Ndërkohë që paguheshin vetëm për një copë bukë thatë me të cilën ushqenin fëmijët e tyre, të destinuar gjithashtu të vuanin edhe më shumë. “… Jeta në kampin e Tepelenës ka qenë mjaft e vështirë. Aty kanë qenë 5 kazerma. Kishte njerëz nga Berati, Kuçova, Gjirokastra, të gjithë të përndjekur. Punonim nga mëngjesi në darkë në mal. Ktheheshim në kazerma dhe na priste një bollgur me krimba brenda e groshë me miza, ha po deshe. Unë detyrohesha të shisja racionin tim për të ushqyer fëmijët. Nuk na linin të dilnim në Tepelenë…”, – jep historinë e saj Sute Basha.
***
Studimi mbi gratë e përndjekura, që ishin direkt viktima të persekutimit, përfshin moshën e tyre në adultërinë e mesme, e sipër. Pjesa më e madhe tyre janë mbi 70 vjeç, pasi kanë kaluar mjaft vite që nga fillimi i persekutimit të tyre. Ndërthurja e karakteristikave të moshës me rrëfimin e historisë së tyre të persekutimit, ka zbuluar se ato i tregonin historitë e tyre sikur po i jetonin sot. Psikologët tregojnë se tek të mbijetuarat manifestohen ngarkesa të mëdha emocionalen kur ato pyeten për metodat e torturës që kanë pësuar dhe kur falsin për vuajtjet e tyre.
“Më kanë marrë e më kanë shti në burg. Më kanë pyetur dhe internuar me fëmijë të vogël, s’kam pas qumësht me i dhënë fëmijës. S’kishte as dyqan, as furnizime, kemi jetuar si mos më keq. Kisha 5 vajza e një djalë. Ai i frontit më ka shtyp djalin 7 vjeç me makinë, që i shkoftë shpirti atje ku nuk thuhet. Ai i është përgjigj shoferit që mbyti një kriminel, kulak, mos i shko tek dera…”, – ruan ende me hidhërim të madh, vitet e internimit, Hyrie Metalia. Me gjithë stigmatizimin zyrtar, tortura nuk është mundur akoma e vazhdon të praktikohet duke shkaktuar vuajtje psikike në një formë të re, për këto gra të përndjekura – kur persekutorët e tyre ende nuk i janë nënshtruar drejtësisë dhe ligji për dosjet e krimit komunist ende nuk është miratuar, shkon zvarrë. Kush është pengu i tyre?!