Ka vdekur në moshën 71 vjeçare piktori dhe organizatori i ekspozitës « Nëntori », Besim Tula. Një njeri i tërhequr, që lidhjen me pikturën e shihte angazhim dhe ngjyrë duke na lënë tekste, por dhe një model rezistimi me telajon. Studiuesi Gëzim Qendro, na ka lene një portret unik për kolegun Tula – të dy tani « jetojnë » në botën tjetër: postmortem
Nga Gëzim QENDRO
ET IN ARCADIA EGO – Kjo frazë latine, e cila mendohet se i përket Prioratit të Sionit u shfaq për herë të parë në artin pamor europian si mbishkrim varri në pikturën klasike Barinjtë e Arkadisë (rreth 1640-ës) të piktorit neoklasik francez Nicolas Pussin. Frazës, e cila fjalë për fjalë në shqip përkthehet “Edhe unë në Arkadi” i mungon folja sum (jam), diçka që gramatika e latinishtes nuk e kërkon detyrimisht, ndërsa ne nuk na pengon të rrokim kuptimin e plotë të saj që është “Edhe unë jam në Arkadi”, pra, Vdekja ka arritur të hyjë edhe në parajsën e idealizuar ku jetojnë arkadianë të lumtur ashtu siç i paraqet Virgjili në Bucolica-t e tij të famshme, një realitet i epërm me paqë e lumni të përjetshme, ku nuk njihet Vdekja dhe ankthi gërryes që zgjon kjo fjalë te të gjithë vdekëtarët. Mendoj se fjalët që përmendëm më lart me anë të të cilave Vdekja kumton vizitën e saj të papritur në Arkadinë parajsore do të shërbenin fare mirë si titull për tablonë e vitit 1990 Vdekja e nënës e piktorit të njohur shqiptar Besim Tula. Por nëse në botën arkadiane Vdekja arriti të hynte dhe të linte të gdhendur në gur gjurmën e pranisë së saj, në parajsën e realizmit socialist, ajo arriti ta bënte këtë vetëm në fund të viteve tetëdhjetë, atëherë kur mjaft nga strukturat shtrënguese dhe kontrolluese të shtetit komunist ishin dobësuar duke mundësuar hyrjen në mbirealitetin socialist edhe të mysafirëve të paftuar që deri atë kohë ishin mbajtur larg falë syçeltësisë së ruajtësve të pakorruptueshëm të pastërtisë së dogmës së artit zyrtar. Kartëvizitën e saj, pra, këtë tablo, Vdekja mundi ta linte vetëm atëherë kur shqiptarët u lejuan të thoshin se « parajsa » e tyre nuk kishte ndonjë dallim nga ferri dhe realiteti irreal i artit totalitar dhe izolimi hermetik nuk mund të fshihte më përditshmërinë, realitetin e vërtetë të shqiptarëve në pragun e rrëzimit të komunizmit pjesë e të cilit ishte edhe kjo ceremoni e thjeshtë mortore.
Historia përsëritet edhe në art pasi ishte pikërisht një tablo e Courbet-së Varrimi në Ornans që paralajmëroi fundin e romantizmit dhe fillimin e periudhës realiste, tablo e cila nga adhuruesit e revoltuar të romantizmit u pagëzua me tallje Varrimi i Pikturës. Edhe tabloja e Tulës Vdekja e nënës, në rrafshin historik është një kambanë që kumton vdekjen e Realizmit Socialist, dhe është prova e vizitës së Vdekjes në parajsën e patrazuar deri atë kohë të artit totalitarist, por sidomos, është dëshmi e fillimit të shpërbërjes së saj pasi një parajsë ku arrin të hyjë Vdekja nuk mund të quhet më e tillë. Vdekja, ashtu si edhe në parajsën qiellore të feve monoteiste ishte përzënë nga « xheneti » i realizmit socialist së bashku me idetë mëkatare të sensualitetit, paratë ose « të pëgërën e djallit », pronën vetjake, konfliktet, sherret, mosbindjen ndaj autoritetit të Atit, jetën e përditshme, shakatë, psonisjen, ceremonitë mortore të vdekëtarëve të zakonshëm të përcjellë vetëm prej dhimbjes së familjarëve dhe të afërmve, sëmundjet, ngrënia e një vakti të zakonshëm në familje etj. të cilat nuk i gjen askund në parajsën e realizmit socialist. Të ngjashme me dëbimet nga parajsa ishin edhe dënimet që pësonin ato vepra që për arsye të ndryshme gjykoheshin si të padenja për të bërë pjesë në këtë mbirealitet ideal. Që jo rrallë shoqëroheshin nga autodafe të mirëfillta të ngjashme me ato të Inkuizicionit, ku personazhe kryesore ishin vetë autorët e tyre.
Mendoj se tabloja Vdekja e nënës e Besim Tulës përmban aq pikëllim dhe ndjenjë njerëzore të sinqertë sa nuk përmbajnë të gjitha ato tablotë e realizmit socialist të marra së bashku, ku tregohen martirë të karfosur që në çastin e ballafaqimit me Vdekjen, më i kobshmi në jetën e çdo vdekëtari, e shpërfillin sikur Vdekja të mos ekzistonte dhe me qëndrimin e tyre të kujtojnë martirizimin heroik të të krishterëve të parë të cilët, ashtu siç e thotë edhe emri i tyre (martir=dëshmitar) e jepnin jetën për të dëshmuar ekzistencën e një realiteti të epërm te i cili shpresonin të ngjiteshin pas martirizimit, të bindur se vdekja si martir ishte një fletëhyrje e sigurt në parajsë ku të bekuar nga hiri hyjnor dhe të pritur nga koret e ëngjëjve do të bashkoheshin me martirët e tjerë për të jetuar në amëshim në jetë të jetëve. Ndonëse martirët komunistë nuk mëtonin një fat të tillë, ata me hirin e pushtetit totalitar e gjetën veten banorë të Arkadisë komuniste të ngjizur me lëndën e ëndrrës shekullore mesianike të barazisë, lirisë dhe drejtësisë për të gjithë dhe të formësuar nga nevoja e domosdoshmërisë së mekanizmit dyplanësh të legjitimimit te një pushtet okult të parrëzueshëm siç mund të jetë një ëndërr mijëravjeçare e njerëzimit. Në pikturën e Tulës gjen pikërisht humanizimin e Vdekjes, dimensionin e saj njerëzor, rizbulimin e përditshmërisë, rishfaqjen e sjelljeve dhe reagimeve njerëzore normale, qoftë edhe në përballjen me Vdekjen, të ritualeve, ceremonive familjare, të ksolleve, të vajtimit sipas zakoneve dhe traditës shumëvjeçare. Në të tregohet për një Shqipëri që me anë të përditshmërisë së saj i kishte bërë ballë erozionit të realitetit nga propaganda. Përditshmëria ishte në të vërtetë njëra nga kështjellat e pakta që kultura totalitariste nuk mundi ta pushtonte; nga ceremonitë e dasmave dhe të vajtimit te rituali i leximit të hieroglifeve në filxhanin e kafesë, një akt sa i pafajshëm në dukje aq edhe subversiv realisht, e plot vogëlsi të tjera të përditshmërisë të cilat mokra e kulturës totalitariste nuk arriti t’i bluajë. Çka të shtyn të mendosh se duhet të ketë diçka të vërtetë në shprehjen e njohur : « Djalli fshihet pas vogëlsirave ». Po ashtu vlen të përmendet prejardhja e autorit nga Shkodra, një qytet i cili me anë emrash të njohur të pikturës shqiptare arriti të krijonte brenda më shumë se gjysmë shekulli një traditë të pasur të pikturës së zhanrit, tematika e së cilës përfshinte mjaft anë të përditshmërisë qytetare si pazarin e qytetit, një oborr shtëpie shkodrane, familjen e piktorit duke ngrënë, djalin e piktorit në kopësht, një dasmë shkodrane, një natyrë të qetë etj. Nuk ka dyshim se ky mjedis kulturor ka ushtruar trysni mbi autorin, qoftë edhe në mënyrë të pandërgjegjshme, duke i sugjeruar dimensionin njerëzor e të sinqertë të papolitizuar të jetës, një qasje ndaj artit dhe funksionit të tij larg strukturave legjitimuese të pushtetit totalitar.
Tabloja ka edhe një meritë tjetër : megjithëse një pikturë realiste, piktori ka paraqitur më tepër se vdekjen (praninë e saj) mungesën e jetës (ikjen e frymës) duke «fshehur» trupin e të ndjerës nën jorganin i cili me kufijtë e vagullt arrin të shkrihet me hapësirën e dhomës ndërsa ngjyra e tij vjollcë, krejt e ndryshme nga gama e tablosë, përcjell emocionalisht, ashtu madhështore dhe e përzishme substancën e vetë vdekjes dhe përmban në vetvete të gjithë atmosferën e ceremonisë mortore. Njolla vjollcë mbështetet disi me ndrojtje nga nuancat e ngrohta të grisë që ndryshojnë mjaft si temperaturë me ngjyrën e jorganit dhe e drejtpeshuar grafikisht duke u ndërprerë ndërsjelltazi me njollat e errëta në qendër të krijojnë përshtypjen se figura e shtrirë, e çlëndësuar, qëndron pothuaj pezull në një hapësirë ku dyshemeja, muret dhe këndet e tyre më tepër sugjerohen nga vendosja e figurave se tregohen. Po ashtu kthimi i dritares më tepër në një ornament nuk ndihmon në krijimin enjë topografie të qartë të dhomës.
Interesant është të vërejmë se autori ka përdorur një skemë kompozicionale që ndeshet kryesisht në temën e trajtuar gjerësisht të Vajtimit të Krishtit dhe është pjesë e një tradite shekullore të pikturës kishtare që fillon me Giotton dhe më pas u zbatua me sukses edhe në pikturën historike, e cila vendos sipas një qendërzimi ikonik dy deri në tre figura me shpinë nga shikuesi jo vetëm për t’i dhënë thellësi skenës dhe për të thyer monotoninë e një figure të gjatë të shtrirë, por edhe për të përcjellë me siluetat monumentale, pa thyerje të mëdha pikëllimin për një humbje të pazëvendësueshme. Është një prani që duke mos pasur detaje, megjithëse të vendosura në plan të parë ndihmojnë përcjelljen e vëmendjes në planin e dytë. Po ashtu, përballja me figurat që rrinë në anën tjetër të figurës së shtrirë krijojnë një « hulli » hapësinore brenda të cilës vendoset trupi i të ndjerës duke krijuar kështu qendrën e domosdoshme të vëmendjes ndaj personazhit kryesor, i cili mendoj nuk është e ndjera si person, por vetë Vdekja dhe zbrazëtia që ajo lë pas. Një « mëkat » tjetër formal i piktorit është edhe shpërbërja e kanonit të realizmit socialist të huazuar nga arti klasik sipas të cilit ngjyra duhej të përkonte me vizatimin dhe kufijtë e saj përcaktoheshin rreptësisht prej tij, temë që u bë shkak për debate teorike midis artistësh si Pusssin dhe Rubens apo Ingres dhe Delacroix.. Ndërsa tabloja në fjalë e shpërfill vizatimin duke kthyer përmbys hierarkinë klasike dhe ngjan me një enë katrore me ujë në të cilën dikush ka hedhur bojë e cila po fillon pas çastit të rënies të krijojë dalëngadalë silueta që zgjerohen mundimshëm. Është një pikturë në kufijtë e abstraktes për nga trajtimi ngjyror ku i vetmi element realist janë vizatimet e zbehta të figurave kokëulura e të pikëlluara të farefisit të të ndjerës, kufijtë e të cilave herë pas here « shkelen » prej zonave të ngjyrës ose ku vetë ngjyra nuk « respekton » kufijtë që i përcakton forma e objektit të cilit i përket, në këtë rast jorgani, që siç e theksuam më lart përcjell pothuaj i vetëm atmosferën e rëndë të një ceremonie mortore. Për shkak të dimensionit njerëzor që përmban, përzgjedhjes së një teme të pikturës së zhanrit dikur e gjykuar e padenjë për t’u pranuar në hapësirat zyrtare të ekspozimit, pas sitës së imtë të indoktrinimin ideologjik nëpër të cilën kishte kaluar për dhjetëvjeçarë me radhë edhe përditshmëria e shqiptarëve, për pikëllimin e sinqertë dhe njerëzor për humbjen e një prej njerëzve më të shtrenjtëqë përcjell, për artikulimin e dhimbjes larg emfazës dhe butaforisë emocionale të heronjve të tablove socrealiste mendoj se kjo tablo bashkë edhe me disa vepra të tjera të fundit të viteve ’80, shënon kufirin ndarës midis epokës së realizmit socialist dhe periudhës paskomuniste ku ndjen më tepër kohën që po vinte se sa atë nga e cila po ndaheshim me mundim.