nga Jean‐François MATTEI/ sjellë në shqip: Anila Xhekaliu
Nietzsche thoshte se grekët ishin “sipërfaqësorë me anën e thellësisë”. Ai dëshironte kështu ta rehatonte, kundër “shpirtit të rëndesës” të botës moderne, shpirtin e lehtësisë që lidhet më pak me bazën e gjërave se me dukjen e tyre. Përse t`i dënojmë dukjet, të gjykuara “sipërfaqësore” dhe, në këtë rast, të lëna mbas dore, në vend që t`i përkushtohemi egzaltimit të bukurisë së tyre? Megjithatë, kjo bukuri shprehet me të vetmin fakt të dukurisë dhe lënien e të kuptuarit të thjeshtësisë së gjërave. Qoftë e natyrshme apo artificiale, “vepra e të bukurës”, the thing of beauty për të cilën fliste poeti anglez Keats, preket me shikimin e parë dhe dëgjimin e parë si një buqetë e pastër dukjesh. Të jenë po aq sipërfaqësore? Jo, nëse zbulojnë në jehonën që lindin tek ne, një thirrje më të thellë. Qenia, që është fshehtësia thelbësore e saj, shfaqet përmjet kortezhit të dukjeve të saj. Në atë mënyrë sa paradoksi i jetës dhe i artit të kenë të bëjnë mbase me formulën që Paul Valéry komenton në dialogun e tij, Idenë fikse, që qe sjellë në teatër: “Ajo çka është më e thellë te njeriu, është lëkura!” Nietzsche dhe Valéry nuk e kishin drejt, tashmë biologjikisht. Kur marrim në konsideratë formimin e njeriut, në fakt, shohim se lëkura dhe sistemi nervor qendror vijnë nga e njëjta mbulesë, ektodermës, njërës prej tri shtresave të qelizës primitive që formon embrionin. Nëse lëkura është kështu sipërfaqja e jashtme e trurit me receptorët e saj ndijues të rilidhur me palcën ekurrizit, ajo është pra e lidhur drejtpërdrejt me atë çka është më e thella te qenia njerëzore. Ajo lejon, me anën e prekjes, që të shpërthejnë përgjigje mendore.
Hartografia e trurit tregon se stimulimet e përfundeve nervore në sipërfaqe të lëkurës lejojnë të organizohen rrjetet në sistemin nervor qendror, dhe jo e kundërta. Falë informacioneve të transmetuara nga lëkura që truri thellon çfarë ka më thellë tek njeriu: mendimin. Në terma filozofikë, mund të themi se është sipërfaqja që zbulon thellësinë, ose përsëri që është dukja që zbulon qenien. Nietzsche pra ka patur të drejtë, përkundër mirëkuptimit, të pohojë, për sa i përket mendimit të grekëve, që ata ishin “sipërfaqësorë”, pra të lidhur me atë që duket, “në thellësi”. Në terma retorike, këtu flitet për një oksimorë, figurën e stilit që përafron, në mënyrë të papritur, dy terma kontradiktore. Në të njëjtin kuptim që Nietzsche do të tregojë që arti është më i thellë se filozofia në masën sa zbulon në sipërfaqen e dukjeve atë çka është e fshehur në fund të qenies. Por nëse do t`i viheshim lojës së dukjeve dhe të qenies që mund të marrë formën e të lehtës dhe të rëndës, ose përsëri të së lartës dhe të thellës, të qiellit eterik dhe të tokës masive, dallojmë se gjërat janë më të ndërlikuara dhe se të dy polet shkëmbejnë pareshtur përkufizimet e tyre. Ato nuk ekzistojnë vetëm jashtë tensioneve të tyre dhe çdo ekzistencë njerëzore nënshkruhet në luftën e tyre. Do të dëshiroja ta tregoja letrarisht, dhe jo vetëm filozofikisht, duke u nisur nga një roman i njohur, “Lehtësia e padurueshme e qenies » të Milan Kunderës (1982 ; film i Philip Kaufman në 1987). Përafrimi i Kunderës është letrar dhe autori është një romancier. Megjithatë, që në faqet e para, ai përdor një hyrje pastërtisht filozofike duke cituar Nietzsche po ashtu Parménide dhe duke prezantuar heronjtë e tij, Tomas eTereza, Franz e Sabina, si mishërime të dy poleve për të cilat po flisja. Tomasi dhe dashnorja e tij, Sabina i përkushtohen të lehtës në kërkimin e tyre të kënaqësisë dhe dehjes së tyre të boshit. Tereza, gruaja e Tomasit, si Franci, doktori, janë të përkushtuar të rëndës në lidhjen e tyre me parimet që i urdhërojnë. Kundera zhvillon letrarisht një tezë filozofike me konotacion politik në këtë rrëfim që vendoset në kohën e pushtimit të Çekosllovakisë nga ushtria sovjetike. Për Kunderën që ka lënë vendin e tij për të jetuar në Francë, Perëndimi jeton në një botë të lehtë e të padurueshme ndryshe nga sovietikët që janë të zhytur në një rëndesë qesharake. Romani niset eksplicitisht, që në faqen e parë, me teorinë e kthimit të përjetshëm te Nietzsche, në “Kështu fliste Zarathustra”, duke cituar shprehjen e Nietzsche, “pesha më e rëndë” për t`ua kundërvënë arratisë së ngjarjeve. Jeta njerëzore, në indin e saj të përditshëm, është në fakt një vazhdim ngjarjesh të paparashikuara, të pamundura për t`i zotëruar, dhe, kur kanë shkuar, për t`i modifikuar në një lojë pa rregulla individët e të cilës janë lodrat: jeta nuk është tjetër veç një vazhdimi të pandërprerë esesh, të lumtura apo fatkeqe, pa asnjë përfundim të kënaqshëm, në ndryshim me veprën e artit, për shembull një roman, ku zotëron një fillim i saktë e mbi të gjitha një fund që mbyll bashkësinë duke u kthyer në zanafillën e tij për t`i dhënë krejt kuptimin. « Koha e rigjetur », te Prusti, është kthim tek rrjeshtat e parë të “Përreth shtëpisë së Suanit”. Por në botën reale që është privuar nga kthimi, dhe pra nga vazhdimi, gjithçka është “më e lehtë se një push” dhe gjithçka është atëherë “cektësisht e lejuar”. Një jetë pa përsëritje, me këtë titull të papërfunduar, është, sipas formulës së Kunderës, prej një “lehtësie të shkëlqyer”.
Gjërat zhduken ndërkohë si pushe të marra me vete nga era: mundet atëherë që t`i marrësh “lehtë” ngaqë ato nuk kanë kurrfarë peshe. Dhe po qe se nuk kanë asnjë peshë, është se janë shkurt vetëm dukje jeta e të cilave pa u sjellë sakrificën më të vogël që do t`u jepte kuptim. “Harrimi i qenies”, për të cilën Kundera flet në “Arti i romanit” duke rimarrë një shprehje, jo të Nietzche por kësaj radhe të Heideger, është ajo që ai e quan “lehtësi”. Poli i kundërt i jetës së lehtë është, jo pesha apo rëndesa, por graviteti i ekzistencës. Këtë që na mëson këtu romancieri, duke e vënë rrëfimin e tij në kuadrin e pushtimit të Pragës e Çekosllovakisë nga rusët, që do të thotë, në tragjedinë e ekzistencës që përshkojnë katër personazhet e tij, nuk duhet marrë këtë lehtësi lehtë. Kundera përdor përvojën e kiçit për të ngjallur atë çka e quajmë lehtësi të qenies. Kjo fjalë gjermane, me etimologji të diskutueshme, shenjëzon pothuaj “mbeturinat”, nga folja kitschen që shenjëzon “të mbledhësh mbeturinat në rrugë”. Ajo ka marrë kuptim, në art, qysh në epokën e Louis II të Bavière dhe nga stili i saj manierist, nga gjithçka që zbulohet nga konsumimi i masës dhe nga shija e keqe. Romani i Kunderës denoncon me kiçin stilin e jetës së detyruar nga regjimi komunist i Çekosllovakisë që shtyp ekzistencën njerëzore me figurën e qytetarit të mirë të bindur. Çdo përpjekje e njeriut për t`u çliruar nga mënyra e të menduarit të masës është rihedhur nga kiçi komunist. Por Kundera do të zbulojë kiçin perëndimor, jo më në Pragë, por në Gjenevë apo Paris, dhe të rinjohë në të një kategori ekzistenciale. Kjo është një mënyrë sipërfaqësore për të jetuar që ka megjithatë virtytin e saj, atë për ta harruar kushtin njerëzor ngaqë saktësisht, në kiç, merren të gjitha gjërat me lehtësi. Nuk jemi larg asaj që Paskali e quante “dëfrim” për të shmangur të menduarit e tragjedisë së ekzistencës: sëmundjen, plakjen e vdekjen, domethënë atë që filozofët e kanë quajtur finitude. Kiçi, është “lehtësia e padurueshme e qenies, një qenie njëlloj e lehtë, eterike, e tejdukshme, për të mos thënë bosh, që ngrihet në një lloj dehje si një tollumbace që lëshohet drejt qiellit. Dhe çfarë ka më të lehtë se ajri që mbush një tollumbace përveç ajrit që e tërheq lart? Por mos ekzistenca njerëzore i është përkushtuar plotësisht lehtësisë, ose mos ajo ka një dendësi më të fortë se ajo e ajrit? Në universin e lehtë të kiçit, kushtuar sipërfaqësores dhe dukjes, gjithçka sheh dritën e harrimit: harrim i botës, harrim i historisë dhe harrim i vetvetes. Kiçi bën njeriun të harrojë të vërtetat më themeltare të jetës dhe Kundera e dikton si një perde të paracaktuar për ta thërmuar të vërtetën dhe kompleksitetin e botës. Por kjo perde është në të njëjtën kohë ajo që na mbron nga rreziqet dhe tmerret e jetës. “Askush prej nesh nuk është mbinjeriu dhe nuk mund t`i shpëtojë krejtësisht kiçit. Sidoqoftë neveria që na ngjall, kiçi është pjesë e kushtit njerëzor.” thotë Kundera (fq 372) Nëse është pjesë e kushtit njerëzor, është në të njëjtën kohë si poli tjetër i këtij kushti, ai i gravitetit. Asnjëri prej të dyve nuk mund të ekzistojë pa tjetrin, lehtësia pa gravitetin e graviteti pa lehtësinë. Njeriu është fajtor, dhe kjo fajësi do të shoqërojë heronjtë e Kunderës në vdekje, kur nuk arrijnë ta gjejnë ekuilibrin mes dy poleve të ekzistencës. Sepse, fundja, rëndesa e tokës nuk është e mundur përveçse në të kundërtën e saj : mosrendesën e qiellit që e mbulon, dhe, tek njeriu, lehtësia e kënaqësisë – kjo kënaqësi që zgjat vetëm një çast – nuk është e mundur përveçse në kundërshtinë e gravitetit të dashurisë që zgjat gjithë jetën. Paskali e kishte vërejtur mirë këtë tension që sulmon njeriun: ky nuk është “as ëngjëll”, lehtësia e serafinit, “as kafshë”, rëndesa e kafshës. Dhe fatkeqësia e njeriut, ajo që do të tregojë Kundera në romanin e tij, ka të bëjë me përmbysjen e poleve dhe jo përbashkimin e tyre: “kush dëshiron të bëjë ëngjëllin bën kafshën”. Në terma më pak fetarë, zgjedhja e një ekzistence eterike, të përkushtuar një kënaqësie të vetme, shtrëngon njeriun të zhytet në marrtësinë e trupit, dhe, për të thënë gjithçka, në vdekjen që pret kafsha, domethënë kafsha brenda nesh. Gjithashtu Kundera mund të japë, në skutën e një shënimi të butë, çelësin e romanit të tij: “Ai që dëshiron vazhdimisht “të ngrihet” duhet të presë për të patur një ditë marramendje” (fq 93). Njeriu nuk është zog për t`u ngritur në ajrina, në lehtësinë e pastër të një ekzistence sipërfaqësore përkushtuar dukjeve të vetme; i duhet nevojshmërisht të ulet në tokë. Lehtësia nuk duhet pra të jetë shqetësimi i vetëm i ekzistencës sepse ajo nuk mund të përmbushet, pa dështim, përveçse duke iu bashkuar gravitetit që i lejohet. Aristoteli e kishte treguar tashmë që elementët e para kundërviheshin në një dualitet të pathyeshëm: zjarri shkon drejt lartësisë, ndërkohë që guri bie poshtë; e lehta ngrihet drejt qiellit, ndërkohë që e rënda zbret drejt tokës. Asnjë lehtësi nuk do të ishte e mundshme pa dendësinë e tokës përveç asaj të puplës që fluturon. Por, nga ana tjetër, asnjë rëndesë nuk do të ishte e mundur pa retishencën e lehtësisë për ta pranuar që guri ngjitet drejt qiellit: duhet nevojshmërisht ta frenojë ecjen dhe të kthehet në tokë. Shkrimtari i madh Maurice Blanchot nuk ngurron për të shkruar në « Hapësira letrare »: “aty ku na jepet lehtësia, graviteti nuk mungon”. Këtu përsëri, mund të kthejmë sentencën: aty ku graviteti nuk mungon, lehtësia na është dhënë”. Ajo që është e kritikueshme, dhe romani i Kunderës është si ilustrim politik i saj, është zgjedhja unike e lehtësisë pariziane, në një botë kapitaliste, ose e rëndesës sovietike, në një botë komuniste. Por kjo kundërvënie politike bën veçse për të përkthyer, në planin kolektiv, zgjedhjet personale të secilit prej nesh. Angazhimi politik riprodhon angazhimin ekzistencial. Ajo çka Kundera mirëkupton me emrin e kiçit, është lehtësia e gabuar që privohet nga çdo dendësi e qenies, dhe që çon, autorin të rimarrë shprehjen e Heideger për “harrimin e qenies”, kuptojmë harrimin e asaj çka përbën kushtin njerëzor. Nga ana tjetër, dhe ndonëse Kundera i përmbahet denoncimit të kiçit perëndimor më shumë se atij të realizmit socialist, duhet denoncuar gjithashtu shpirtin e rëndesës, ose seriozitetet e shtira, me të cilat mendjet e zgjuara udhëheqin jetën e tyre: botën e administrimit sovjetik apo perëndimor në të cilën individët, e hasim tek një tjetër shkrimtar i Pragës, Kafka, nuk janë tjetër veçse numra ose aparate indiferente. Cili është mësimi, jo vetëm i Kunderës, por i artit, dhe si fillim i artit të romanit për të cilin vetë Kundera ka bërë teorinë e tij?
Arti na mëson se njeriu nuk kuptohet përveçse në tensionin e pareshtur të lehtësisë dhe gravitetit. Po shmang nga vizatimi fjalën “rëndesë”, konotacionet e të cilës janë negative në frëngjisht, duke përfituar nga fjala “gravitet”, që shenjëzon pothuaj të njëjtën gjë. Forca e gravitetit na tërheq drejt qendrës së ekzistencës, kësaj qendre që Nietzche shumë herë shënon që e kemi humbur dhe se arti mund të na e rijapë. Ajo na tërheq, kjo forcë, drejt qenies së thellë të gjërave e pra drejt asaj që ne jemi. Por ajo na ndërsen, këtë forcë të njejtë, për të na çliruar nga lidhjet tona e për të na besuar te lehtësia e dukjeve, këtyre dukjeve që janë përfundimisht maska të qenies. Në “Përtej të mirës e të keqes”, Nietzche na mëson që “maturia e njeriut, është të rigjejë seriozitetin që kishim në lojë kur ishim fëmijë.” Shohim një fëmijë duke luajtur kur është vetëm me veten: ai është serioz, ose, më tepër se serioz sepse ky term përfshin qëndrimin social të të rriturve, është i rëndë. Krejt gjithë lojës, kujdesi i tij zbret brenda tij dhe i zbulon, me anën e një graviteti që nuk është rëndesë, një peshë ekzistence që sa do të çlirohet në këtë aktivitet loje. I përshtatet madje kur fëmija dëgjon, i heshtur, një përrallë: është e rëndë sepse trumbetohet me forcën që ka kusht njerëzor, të mistershëm dhe magjik, po aq të lehtë sa fustani me ngjyrën e kohës të lëkurës së Gomarit, por aq të ngjeshur sa dashuria që princi ka për princeshën që ia nxjerr gjumin. Mjafton të lexosh prologun e Zarathustrës. Nietzche, me anën e zërit të një profeti persan, përshkruan kushtin njerëzor përmjet metamorfozave që shkojnë nga kafshëria më e rëndë tek fëmijëria më e lehtë. Këto që Nietzche quan tri metamorfoza të shpirtit; do të thonim një përrallë të njëmijë e një netëve. Ju mësoj, thotë Zaratustra, si shpirti – domethënë në latinisht “souffle”, spiritus, në të njëjtën vlerë me âme, pneuma në greqisht, domethënë ajo që është më e lehta tek njeriu – bëhet deve, si deveja, në dalje nga shkretëtira, bëhet luan e si luani bëhet fëmijë. Deveja është kafsha që mban një peshë të rëndë: është simboli i gravitetit të jetës, dhe, për Nietzche, detyrimet që duhet të durojmë, në vend të parë detyrimin moral, duke kaluar shkretëtirën e ekzistencës deri në fundin e saj. Luani është kafsha që, duke u kthyer në deve, shkatërron të gjitha rëndesat e ekzistencës dhe çliron shpirtin nga lidhjet e tij. Ai është kafsha që do t`i lejojë shpirtit të pajtojë lehtësinë me rëndesën. Fëmija që luan vetëm, sepse në mbetemi gjithmonë vetëm në zemër të lojës kozmike, siç kemi lindur dhe vdesim vetëm, ekuilibron gravitetin e lojës dhe kotësinë e saj. Ekzistenca, i tillë është mësimi i Kunderës njëlloj si ai i Nietzches, është njëherësh e lehtë dhe rënduese, lojcake dhë e rëndë, e përkushtuar dukjeve por e rrënjosur në qenie, sipërfaqësore dhe e thellë. Rruga e çdo gjenerate lejon, në një botë të rrëmbyer nga ngjarjet kalimtare, të mëkëmbë përsëritjen e vetme që i jep një kuptim ekzistencës: atë të gravitetit të fëmijërisë loja e të cilës çliron lehtësinë e jetës.[I lindur në 1941,me origjinë algjeriane, profesor i filozofisë greke dhe filozofisë politike ne universitetin e Nisës Sophia Antipolis, pjesë e Institutit universitar të Francës. Autor i disa librave filozofikë, ndër të cilët: “Rregulli i botës, Platon, Nietzche, Heidegger” 1989, “Barbaria e brendshme” 1991, kurorëzohet me çmimin Cardinal Mercier 2001, “Shikim i shpejtë. Ese mbi lodhjen e kulturës europiane”, Paris, Flamarion, 2007 që kurorëzohet në 2008 me çmimin Prix Montyon të dhënë nga Akademia franceze ne cilësinë e çmimit të letërsisë dhe filozofisë,“Metafizika ne fund. Pesë ese mbi Heideger”, 2010, etj. Ndarë nga jeta më 24 mars 2014 në Marsejë.]Përktheu mga frëngjishtja: ANILA XHEKALIU