Skenaristja flet për njohjen me regjisorin Mevlan Shanaj dhe jetën së bashku edhe në kinematografi duke shënuar nga produksionet filmike më të debatuara për diktatin ideologjik dhe censurën; cili është qëndrimi i Lakos sot për kinemanë e ish-Kinostudios?!
Bisedoi: Violeta Murati
Biseda me ju është gjithnjë një kompleks ngjarjesh, që më ngjan se kështu keni jetuar gjithnjë e lirë, në mënyrën se si keni ndërtuar jetën tuaj artistike në film, poezi apo angazhime sociale… Ju vazhdoni të shkruani duke thyer përherë tabu, si në vitet e regjimit komunist edhe tani. Çfarë ka qenë kjo rezistencë, liri, për ju?
Varet si e percepton lirinë. Ne po e fillojmë këtë bisedë në një kafe të Tiranës, ku ka nisur filli i poezisë që e dua mjaft dhe që quhet: “Dy palë atlete dhe dy palë çizme të njëjta.”
Liria mund të vërtitet edhe rreth e rrotull kafeneve, por atje, brenda kësaj poezie, liria e vetme është ajo që e bën njeriun të lidhet me të gjitha kohërat. Gati automatikisht.
Më pëlqen të citoj edhe një poezi tjetër, Pylli… Po ta mendosh thellë-thellë, ai është një pyll imagjinar, sepse shqiptarët i kanë prerë pyjet. Ai duket sikur shfaqet që nga vajzëria e parë deri sot, kur fjala grua merr kuptimin e pjekurisë. Por unë i lejoj vetes lirinë e perceptimit të pyllit si forcë mashkullore. Vargu i fundit i kësaj poezie është: Pikonte rrëshirë. Jam çuditur edhe vetë, rastësisht më pas, kur kam zbuluar se rrëshira që nga kohët antike simbolizonte gjithë virilitetin mashkullor. Liria ime në këtë rast lidhet me traditën mijëravjeçare. Kjo mund të jetë edhe një lloj robërie tjetër.
Sigurisht, ky lloj diskutimi na lejohet, meqë e gjithë kjo bisedë do të hidhet në gjuhën e shkruar. Në raste të tjera mund të mungojë krejt liria e jashtme, por poezia vetë krijon lirinë e vet. Kjo ngandonjëherë më ka bërë të lumtur, vetëm kur në një poezi të shumë viteve të shkuara ka mbetur vargu “më mirë një gënjeshtër më pak!”
Gjithçka është vërtet shumë e komplikuar, por çdo njeri ka mundësi të gjejë rrugën e vet, që më tepër për mua ka qenë një imitim lirie. Ku një rol të madh ka luajtur leximi.
Libri i parë në ’72-in dhe i fundit, “Kundërpërfytyrimi”, në fund të 2016-ës, për të cilin rrallë ndodh që kritika të reagojë në kohë reale duke e konsideruar ngjarje për poezinë bashkëkohore; një libër shqetësues që “nuk sjell hare dhe paqe…”, që e detyroni ju të thotë: “Tani ka ardhur, siç duket, radha e stoicizmit tim.” Kujtesa dhe historia që mbajnë këto dy segmente, besojmë kanë pasur një shtysë, nxitje?
Ta lëmë mënjanë lirinë e madhe që sjellin veglat e prodhimit, ku Shqipëria nuk është përfshirë ende. Që nga koha e parmendës, që jo më kot insiston të mbijetojë në shoqëritë fisnore, e deri sot, Shqipëria mbetet një prodhim kulturor. Prandaj më pëlqen të ripërsëris, si klasifikime, tri etapa të mëdha kulturore ku edhe shqiptarët bëhen pjesë e civilizimeve: atë të papiruseve që u takonte vetëm dinjitarëve, pa gjurmë për ne, mungesa e të cilave na mundon; atë të shtypshkronjave dhe demokratizimit që vjen pas marrjes gjerësisht të librit në duar, por që ka qenë nën represion deri në fund të viteve ’80 në Shqipëri, më gjatë se kudo; dhe tashmë, epokën e sapofilluar, ku milleniarët e rinj, jo pak, por sot 20-vjeçarë që i takojnë plotësisht një kohe tjetër të informacionit. Në gjuhën popullore ne, të tjerët, sapo kemi ngjyer gishtin në këtë mjaltë të ri. Këta milleniarë, njësoj si brezi im i pasluftës dje, kanë jetuar vetëm me jehonat e tërmeteve plot amplituda ballkanike. Dhe, për çudi, në të njëjtat amplituda me qëndrimin shekullor ndaj femrës – femra njësoj si ndaj librit, – të çliruar shumë vonë.
Dhe kësaj pasqyre sinoptike shoqërore mund t’i shtojmë intrigën, të vetmin prodhim shoqëror që në Shqipëri sjell mjaft rezultate.
Në poezinë Dhelpra B, të mesit të viteve ’90, unë e shpreh këtë gjendje përplasjesh dhe kulture intrige që në Ballkan nuk ka të sosur dhe ku ka rëndësi më tepër ajo çka krijohet në mendje sesa një realitet i caktuar. Në këtë poezi vrasja ekziston si mundësi dhe si imagjinatë. Mos harrojmë se më vonë, te Kundërpërfytyrimi, jemi pranë vitit 2019.
Unë mendoj se përplasjet e fundit politike që po shohim, janë bishti i fundit i një komete të dendësuar nga ngjarje më të përshpejtuara se asnjëherë tjetër. Të injorosh këtë imagjinatë dhe këtë realitet është e pamundur. Kështu që poezia, ndoshta edhe e imja, duket sikur jeton në ndonjë planet tjetër, sepse e ka kapërcyer këtë periudhë. E ka braktisur këtë tokë të ngopur me riciklime. Besoj se do ta kapërcejë këtë periudhë gjithë Ballkani, ku të gjithë sillen si fëmijë që po i mësojnë të vërtetat sot. Të gjithë këto e bëjnë poezinë më të rafinuar. Por jo pa një adresim.
Jeni shprehur se Ditari i Ana Frankut ishte një tronditje e madhe për ju, prej të cilit kujtoni se keni shkruar një nga poezitë e para, botuar në ’64-ën… Ç’ishte ky ndikim, pothuaj zbulim i pazakontë për kohën? Ju pothuaj gjithnjë keni folur për gratë që kanë lënë gjurmë te ju, por sot është e vështirë…
Ditari i Ana Frankut ka një forcë të madhe jete. Sidomos për një vajzë në kohën e pubertetit si unë dhe zbulimin e erotizmit të shprehur si për vete. Kam qenë në moshën e saj kur e kam lexuar atë jetë të kondensuar në pak vite. Ky libër ka brenda tij shumë dritë, me një këmishë vajze brenda.
Dhe, më pas, kanë ardhur autore të tjera. Unë tani jam në momente që e di se do të mbeten shumë shkrimtare gra të panjohura, sa do të përpiqem që t’i gjej. Dhe më duket se kam borxh t’i kujtoj edhe ato në përhumbësi… Romani europian, siç veçon kritika, fillesat e veta i ka në novelat sentimentale të grave. Proza ka lindur prej grave, ca shtëpiakeve plot ngjarje dashurore ose ëndrra dashurore. Është bukur të thuhet. Dhe të gjitha gjysmë anonime. Është pothuaj një i tillë gjysmë anonimiteti që vlon sot në postimet elektronike. Është një forcë e thellë, e padukshme shumë herë.
Janë bërë emblemë disa vargje të tuat, një poezi mjaft e herët: 30 qindarka për të ardhur tek ti dashuri/ 20 qindarka për të folur me ty… etj., vargje rebele, bërë hit. Çfarë momenti ishte për ju kur u shkrua kjo poezi?
Mund të konsiderohet si një pamflet, derisa ju po e quani poezi rebele. Ka qenë një moment prove. Kam pyetur thjesht veten se si mund të shkruaja një poezi dashurie. Përbetim, pafajësi, varfëri, aventurë, merreni si të doni. Sidomos kur vargu “50 qindarka për të bërë dashuri” u vendos përsëri, pasi ishte redaktuar, mund të lejojë edhe diskutime të tjera të hapura. Më ka thënë Moikom Zeqo se e ruan këtë dorëshkrimin.
Aq sa duket se unë kam filluar të botoj që në kohën e papiruseve. I dërgoja poezitë në gazetën “Drita”, me shkrim dore.
Dua të ndalem në këtë moment pasi pjesë e historisë së jetës suaj, por edhe në kinema, është regjisori Mevlan Shanaj, me të cilin keni ndarë së bashku jetën. Si jeni njohur?
Jemi njohur në saje të këmbënguljes së Mevlanit, që gjente gjithnjë rastin si të shiheshim gjoja rastësisht. Ajo që më ka pëlqyer nga ato takime të para, ka qenë se ai nuk kishte fare dijeni se unë shkruaja. Dhe them se pëlqimi fizik është gjëja më esenciale në një çift. E dyta, verifikimi që kishte të bënte me lirinë shprehëse.
Bashkudhëtar në historinë e kinematografisë (shumicën e prodhimeve filmike i keni së bashku), a mund të na kujtoni kur ka qenë më delikate jeta apo puna së bashku, po flas për diktaturën, si ia keni dalë censurës? Nëse ka ndodhur përvojë e tillë, çfarë ishte shmangie…
Ka ndodhur. Qe suksesi i filmit Mësonjëtorja, me regji të Muharrem Fejzos, të mbrojë në njëfarë mënyre vëllimin tim E para fjalë e botës, të botuar në kulmin e terrorit të mesit të viteve ’70. Sigurisht, me Mevlanin diskutimet për të marrë përsipër ndonjë temë më domethënëse ishin krejt të hapura. Në Kinostudio unë i çoja faite a complie, si fakte të kryera. Kjo arrihej sa herë respektoje lirinë e brendshme dhe terren mund të gjeje, duke nuhatur çfarë teme mund të pranohej ose jo. Mund të them madje se, sado që mund të ketë pasur edhe tema të porositura, këto kishin lidhje me vullnete të brendshme.
Sepse ka dallim mes lirisë së brendshme dhe vullnetit të brendshëm. Por mendoj se në jetën e përditshme diktatura i bënte të gjitha më hipokrite se sa ishte edhe vepra filmike më e angazhuar. As që mund të bëhej fjalë që atë që nuk e thoshe në një bisedë të përditshme, të shkoje pastaj ta artikuloje në një film. Kjo më bëri që unë të përzgjedh në shumicën e rasteve temat historike.
Pra, angazhim i një natyre jo aq lirike sa poezitë u bë edhe kinemaja, ku indoktrinimi s’përkonte, siç shohim, me mundimet e tua, ku as mund të flitej për “pavarësi intelektuale”…
Unë kisha lindur në një qytet që filmin e kishte pjesë të jetës. Në kushtet shqiptare ishte si të thuash të kishe kaluar që në fëmijëri një shkollë filmi. Tradita e Korçës ka qenë të bëhej një qendër arti. Kjo e shpjegon pak a shumë edhe barsoletën se Kinostudioja ishte e mbushur me korçarë. Dhe mendoj se, kur ekrani të trondit, bëhet pjesë dashurie. Por ishte Mevlani që më orientoi drejt Kinostudios. Poezia vetëm më ndihmoi me imazhin e saj. Në atë periudhë është shkruar poezia Urdhër pune i klasës së tretë, kushtuar Shtjefën Gjeçovit. E mbaj mend që e mësova lajmin e dekorimit të tij nga televizori, në të njëjtën ditë kur mua më patën njoftuar se mund të punoja vetëm në ndërmarrje të kategorisë së tretë. Që të shpjegosh përse, kur gjithë populli e konsideronte kinostudion si të vënë në top listë, për këtë madje është vënë nën akuzë, më pastaj të kuptosh përse për pushtetin ishte si vera e kategorisë së tretë, – për këto rrethana nevojitet ndonjë shkrim më vete. Ka rëndësi që kjo periudhë totalitariste të analizohet jo në mënyrë totalitariste en bloc sepse jeta nuk shter dot.
Nuk e mendoj kinemanë si indoktrinim të plotë. Kjo është e pamundur. Aq më tepër se imazhi e tradhton çdo gënjeshtër. Në poezi unë jam detyruar të krijoj edhe vargje skeletike, për të mbajtur një vëllim më këmbë. Ndërsa pavarësia intelektuale vështirë se arrihet në shoqëritë e mbyllura. Qoftë deri sot.
Mevlani si regjisor e ju si skenariste, pjesën dërrmuese të krijimtarisë e keni nga kinemaja e diktaturës, filma që kanë pasur “suksesin” e kohës, si Mësonjëtorja, Plumba Perandorit, I teti në Bronx, Fletë të bardha… Shumë debate deri tani janë bërë për pranimin dhe shfaqjen normale të kësaj prodhimtarie. Ju çfarë mendoni, a keni ndier nevojën e një qëndrimi në distancë për të kuptuar si ka funksionuar nënvetëdija juaj?
Që pjesën dërrmuese të krijimtarisë kinematografike, si unë edhe Mevlani, e kemi nga koha e diktaturës, është faji i shoqërisë shqiptare që nuk ka mundur të ruajë njëfarë ritmi të prodhimit të filmit, pasi vetëm kjo e mban edhe spektatorin gjallë. Edhe njëherë kur i përmendni ju, unë kujtohem të them se vërtet temat e filmave tanë japin disa herë afreske hap pas hapi të jetës shqiptare, që nga rilindja, vitet ’20, vitet ’30 që sjellin një fytyrë tjetër, vitet ’40 po me përthyerje të mëdha, diçka nga vitet ’80, ’90 po e po, për t’u kthyer në krijimtarinë time edhe në legjenda.
Rileximet vijnë vetvetiu, por kjo arrihet vetëm nga studiues serioze. Ndërsa nënvetëdija vepron çdo çast. Sepse nuk ka vepër ku krijuesi të mos përcjellë pjesë të vetes. Pa përjetuar paradat e jetës shqiptare, nuk mund të realizoheshin ato të ardhjes së Viktor Emanuelit në Tiranë, në filmin Plumba perandorit, fjala vjen.
Kjo ka ndodhur edhe me filmat pas ’90-ës. Në rast se ju kujtohet finalja e filmit Lule të kuqe lule të zeza, një finale aq e evidencuar edhe me “Frame” kopertinë në një studim botëror mbi kinematografinë e vendeve të Europës Lindore, përfshi edhe Rusinë e sotme, imazhi i një çifti të lidhur, si të detyruar për të qenë bashkë në këtë vend dhe për të pasur të njëjtin fat – ky ka qenë shumë i fuqishëm. Është shumë shprehës dhe është kuptuar aq thellë. Kaq mund të bëjmë ne. Është detyrë e kritikëve të zbulojnë edhe ato që mund të rizbulohen nga leximet e filmave të djeshëm. Vetëm një shoqërie përtace këto nuk kanë përse t’i duhen, qoftë për të kuptuar edhe atë periudhë, por edhe vlerësime të përkohshme ose utilitare do të ketë gjithashtu.
Filmi “Fletë të bardha”, pothuaj i realizuar në fund të rënies së sistemit. Para pak kohësh në media pothuaj u spekulua mbi telefonatën që keni marrë nga Nexhmie Hoxha për këtë produksion. Si qëndron e vërteta, a duhet që ju që na keni lënë këtë trashëgimi, të na flisni me sinqeritet për atë, pa alibinë se “ashtu ishte koha” dhe se ishte “budallallëk të kundërshtoje”?
Në këtë film ka kundërshtim të hapur. Dhe teza që shtrohen për herë të parë, si ngulmimi për pronën private, ose për skleroartin. Shoqëria ishte përgatitur t’i thoshte hapur të gjitha këto. Vetë unë kam pasqyruar edhe krizën e statukuosë sime, sepse në qendër është një shkrimtar. Ky film pati debate të forta, njerëz që të godisnin fort dhe njerëz që përkrahnin, ashtu si ndodhi edhe me ngjarjet e 2 korrikut. Sepse filmi për herë të parë u shfaq në maj të vitit ’90, ndërsa pas 2 korrikut askush nuk mund ta kishte më mendjen te një film që u shfaq vetëm dy muaj më përpara. Mbaj mend se nuk pushonte telefoni. Dhe pastaj ai zëri karakteristik, një ditë të premte, që na lajmëronte edhe për botimin e një shkrimi që do të dilte të hënën, aq e saktë kishte qenë porosia, siç ndodhi vërtet. Por, sot, askush nuk mund të kuptojë më çdo të thoshte një exkomunikim në gazetë. Mendoj se, sot, për të tjerët këto mbeten vetëm kuriozitete. “Kolaboracionistëve” të asaj kohe ky film nuk u intereson sepse nuk e gjejnë veten. Ky film, së bashku me vëllimin poetik Natyrë e qetë, shënon pjekurinë e krijimtarisë sime.
A keni pasur koshiencë për filmat tuaj, si mund t’i lexojnë, sot, mesazhet e tyre?
Temat e filmave të mi e kanë pothuaj gjithnjë represionin.
Me filmin merret edhe djali juaj Joni, që krijoi një individualitet të vetin pothuaj menjëherë, me pritjen e filmit “Farmakon”… Pse ndonjëherë prindërit bëhen kaq “fanatikë” të trashëgimisë së “zanatit”? Çfarë besoni te Joni, a ka diçka që nuk është realizuar te ju dhe Mevlani?
Farmakon ka arritur në YouTube dhe Vimeo pothuaj 2.000.000 shikues. Ndërsa ka edhe disa kritikë ndër njohësit më të mirë të prodhimit të sotëm botëror që e kanë quajtur kryevepër. Nuk kam ç’të them më tepër. Vetëm se ai film më ka ndihmuar ta njoh shumë më tepër djalin tim. Sa për atë, që i biri i një kineastit, zgjedh profesionin e kineastit, unë mendoj se kjo është diçka për t’u gëzuar më tepër.
Ju e njihni, jo vetëm filmin, por edhe gjithë “pasurinë” arkivore si ish-drejtuese e Arkivit të Filmit. Botuat librin Energjia filmike, një kontribut mjaft i rëndësishëm për këtë histori, por keni bërë edhe një panoramë mbi filmat e realizmit socialist, referuar festivaleve, se çfarë përfaqësonin ato për regjimin. Pse e keni ndërprerë këtë proces kërkues, por njëkohësisht edhe orientim, ashtu siç edhe historia ka nevojë të rishihet?
Ishte përgjegjësia ime për të lënë të shkruar këndvështrimin tim për kinematografinë shqiptare.
Ju shpesh i mëshoni faktit mbi angazhimin femëror kudo, por në veçanti edhe dyndjes së tyre në poezi. Shumë poete nuk e duan këtë klasifikim, për ju pse krijohet ky dallim mbi “zërin femëror”?
Besoj se ky zë femëror vjen vetvetiu. Vëreni po të doni vargjet e mia; të thjeshta, të mbushura me qindarka të vogla nën një emër mashkullor. Është e pamundur.
Besojmë se nuk ka qenë e lehtë rruga juaj për të qenë një autore e konfirmuar. Duke kujtuar se si në vitin 1848 Sharlote Bronte edhe Emili Bronte zbulojnë njëra-tjetrën me emra mashkullorë – thoni diku se nëse duhet të bëje spekulacione të thella dhe të kishte logjikë, të vërtetë, duhet të kaloje nga ana e burrave… A e pranoni vërtet, pse është e vështirë për të bërë letërsi një grua?
Po, shpeshherë edhe detyrohesh të kalosh në anën e burrave. E ka bërë Koleta në vitin 1920, kur të gjithë e quanin Parisin kryeqytetin e botës. I ka botuar romanet me emrin e bashkëshortit, madje ka parë lavdinë e tij. Kjo është bërë edhe për të mohuar veten, herë për ta pohuar atë. Por gjithashtu kjo tregon shfrytëzimin e madh që zbret deri në shkallët e trafikimit të trupit të femrës, ku të rinjtë shqiptarë janë bërë të famshëm në Europë. Sepse gjithnjë janë shfrytëzime të sofistikuara, ashtu si edhe brutale. Për maskilistët, gjithnjë si shfrytëzues, por të ndershëm, detyra më e madhe shoqërore e gruas kur del jashtë shtëpisë është që, me bukurinë e feminitetit të saj, të mbulojë nëpër revista dhe blogje gjithë brutalitetet e tjera. Ndoshta edhe ky është një mjet shërues. Po ta keni vënë re, buçasin kohët e fundit vargje të poetëve shqiptarë maskilistë, të mbushura me adhurime pleqsh për ca vajza të cilave sa u ka shpërthyer gjiri. Dhe këta janë ata më fisnikët! Merreni me mend ta bënte këtë Bodleri, ose Eliot, ose Ungareti, ose Neruda, të cilët humanizmin e thellë e kanë të parin. Madje Bodleri poezitë më të bukura i ka për gjinjtë e shfrytëzuar keq.
Kjo modë maskiliste jashtëzakonisht shqiptare, edhe poezinë femërore, e ndan në vargje si kuadrate të veçanta haremesh. Në këtë kuptim, duhet të jesh pak edhe Lasgush, edhe Arap, që të bashkohesh me poezinë e vërtetë. Dhe në ndonjë rast, siç ka përshkruar një shkrimtare e gjuhës ruse që ka marrë çmimin Nobel, që të mbrosh botën tënde, detyrohesh të veshësh edhe kapotën e ushtarit, megjithëse lufta e shfytyron si feminitetin edhe gjithë jetën dhe instinktet e saj. E kam nisur leximin e librit me intervista grash të kësaj shkrimtareje, me frikën se mos binte në komente të sotme të gazetarisë dhe opinionit shqiptar që ka filluar të tallet me vajzat shqiptare që dolën partizane. Por, përkundrazi, kam parë gjithë shkëlqimin njerëzor dhe një marrëdhënie të thellë humane që, natyrisht, i dha edhe Nobelin. Betejë apo jo? Dhe ekuilibër që në shoqërinë shqiptare, me shkëlqimin e Tiranës si të Parisit të viteve ’20, nuk është vendosur ende. Dhe ky shkakton një prodhim vuajtjesh të dyfishta, edhe për gjininë femërore, ku ato marrin formën më biologjike, edhe për gjininë mashkullore të një shoqërizimi më të lartë. Por nuk mund të këtë shoqëri më reaksionare se kjo.
Në një forum mbi letërsinë shqipe sot keni thënë se “jemi në krizë dhe na vjen pyetja se pse nuk e shprehim më veten ashtu siç jemi”… Pse ky fenomen, është pyetja edhe për ju?
E kam thënë edhe njëherë tjetër se letërsia e sotme shqipe nuk ka si të mos pasurohet me vepra të reja të arrira. Por ajo e ka të vështirë të sjellë personazhet e plotë, përfaqësues të vetes. Shumica e veprave të sotme mishërojnë këtë periudhë të shpërndarë copë-copë, por jo të individit të sotëm. Por edhe kjo tregon shumë. Madje çdo individ është si kolazh i periudhave të ndryshme. Nuk i mungon as pelerina ilire. (Botuar se pari ne ExLibris)