Gazeta italiane “Il Manifesti” flet për realitetin politik dhe artistik të Kosovës për të kuptuar cili është roli i Artit të vërtetë në një shoqëri dhe të mirat që sjell. Sukseset e Artit në Kosovë një shtet i ri, për një kohë shumë të shkurtër janë të paimagjinueshme. Ato e kanë bërë Kosovën një shtet ende të panjohur nga shumë shtete të tjera, një yll që shkëlqen megjithë pamundësitë që përballet. Cili është vizioni i artistëve kosovarë për artin. Si e përcjell ai realitetin. Si ndikon në shoqëri. Çfarë sjell ai? Formimi i një vendi shumë të ri, por me njohje të kufizuar, në një intervistë me dramaturgun Jeton Neziraj…Po në Shqipëri, krahasuar me çfarë do lexoni për Kosovën në gazetën italiane, çfarë po ndodh, – themi se përgjigjet janë të vështira, megjithatë Neziraj është edhe për të tronditur realitetet tona
Nga Franco Ungaro
Kosova dihet se ka popullsinë më të re në Evropë, vitet 80 dhe 90, kryesisht të lindur dhe rritur para dhe pas luftës së fundit Ballkanike. Jo të gjithë e dinë, megjithatë, se Kosova është një nga katër vendet në botë që ka himnin kombëtar të bërë vetëm nga muzika, pa asnjë fjalë dhe se vizat për të udhëtuar në Evropë nuk janë liberalizuar ende. Kosova njihet si shtet nga vetëm 93 vende anëtare të KB dhe 22 vende të Bashkimit Evropian. Nëse gjithë kësaj i shtojmë faktin se, nga Piana dei Merli, ku serbët pësuan turpin e pushtimit osman, lindi miti themelues i propagandës nacionaliste të Sllobodan Millosheviqit dhe gjeti frymëzim, mbase ne i kuptojmë arsyet për të cilat pajtimi dhe rindërtimi janë ende sfidat e këtij vendi.
Tani ëndrrat e stabilitetit dhe paqes komplikohen nga doza të vaksinës anti-Covid që qeveria serbe po u shpërndan pakicave serbe në Kosovë pa paralajmëruar autoritetet lokale por mbi të gjitha pa respektuar vendimet e Gjykatës të Hagës i cili procedoi për herë të parë autorët e krimet e luftës të kryera kundër shqiptarëve etnikë dhe më pas ato të kryera nga udhëheqësit shqiptarë etnikë të UÇK-së, Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (Hashim Thaçi, Agim Çeku, Ramush Haradinaj, Fatmir Limaj), të cilët luftuan në luftë për ta sjellë vendin drejt pavarësisë kombëtare .
Është si të thuash që e ardhmja nuk do të përparojë derisa të paguhen mëkatet e së kaluarës, derisa e vërteta e fakteve të shfaqet në tërësinë e saj. Mëkatet dhe plagët që artistët kosovarë po zhvillojnë dhe trajtojnë, hapja e hapësirave të reja kulturore, organizimi i festivaleve, shkrimi i teksteve që pasqyrojnë dëshirën e tyre për ndryshim, nganjëherë bien në konflikt me institucionet dhe paradigmat kulturore dominuese, të shënuara nga ndjenjat nacionaliste dhe autoritare logjikës.
Kinemaja
Megjithatë, ekziston një skenë kulturore dhe artistike shumë e re dhe vitale me tre festivalet e filmit të mbajtura në Prizren, Dokufest i kuruar nga Veton Nurkollari dhe që shoqëroi dy regjisorët e rinj Blerta Basholli dhe Blerta Zeqiri në suksesin e Sundance Film Festival. filmat Kthimi dhe Zgjoi ; Festivali Ndërkombëtar i Filmit PriFest në Prishtinë; festivali ndërkombëtar i animacionit Anibar në Pejë. More Raça jeton në Prishtinë, e vlerësuar në Festivalin e Filmit në San Sebastian me filmin e saj debutues Andromeda Galaxy, ndërsa regjisori dhe skenaristi Visar Morina jeton në Gjermani dhe mori pjesë në Locarno Iff 2013 dhe në Karlovy Vary Iff 2015. Në Përtej Kufijve në festivalin Valle Camonica në 2011 mbërritën filmat e Burim Halitit, Hekurishte (2007) dhe Intervista (2008) mbi temat e familjes, varfëria dhe migrimi.
Artet pamore
Stacion-Qendra për Art Bashkëkohor, një pikë referimi për artistët vizualë, arkitektët dhe grafistët, themeluar nga Albert Heta dhe Vala Osmani, organizon çdo vit “Çmimin e Artistëve të Nesërm” i cili në vitin 2020 iu dha Laureta Hajrullahut, Shkamb Jaka , Brilant Milazimi. Bienalja e Venecias në pavijonin kushtuar Kosovës priti punime nga Alban Muja në 2019, në 2018 mbërriti kuratorja Eliza Hoxha, në 2017 Sislej Xhafa. Driton Selmani, Alban Ukaj, Rron Qena dhe Doruntina Kastrati udhëtojnë mes performancës, artit konceptual dhe atij publik.
Sidoqoftë, plaga e shkaktuar nga Qendra Kulturore e Beogradit ndaj Petrit Halilaj që verën e kaluar duhej të ekspozonte në Bienalen e 58-të të Beogradit, të titulluar ëndërrimtarët , me videon Shkrepëtima , një shfaqje teatrore e vendosur në rrënojat e shtëpisë, mbetet ende e hapur e Kultura Runik, një simbol i identitetit multi-etnik. Halilaj pa një yll pranë emrit të tij para emrit të vendit të tij, Kosovës, për të nënvizuar faktin se ai vend nuk njihet si shtet nga Serbia.
«Doja të kapërceja – deklaroi Halilaj – dikotominë midis nesh dhe atyre , midis së mirës dhe së keqes, për të hapur më në fund një hapësirë për diskutim të përbashkët në vend të zgjerimit të një ndarjeje që tashmë ka krijuar kaq shumë urrejtje ».
Letërsia
Shumë teatër dhe letërsi punojnë mbi refuzimin e censurës dhe identitetit bazuar në ‘ne kundër tyre’, në temat e bashkëjetesës dhe dialogut ndërkulturor, në marrëdhëniet midis politikës dhe kulturës. Thjesht ndiqni Polip, festivalin ndërkombëtar të letërsisë të organizuar nga Qendra Multimedia e Prishtinës, kuruar nga Saša Ilic (Serbi) dhe nga dramaturgu dhe regjisori i teatrit Jeton Neziraj (Kosovë).
Duke mbledhur Çmimin e Bashkimit Evropian për Letërsinë për Librin e Dashurisë , shkrimtari Shpëtim Selmani deklaroi: «Unë jam një shqiptar nga Kosova. Kur shkoj në Serbi, unë jam një šiptar , termi ofendues me të cilin disa serbë u referohen shqiptarëve. Kur shkoj në Evropë jam nga Ballkani i përgjakur. Kur shkoj në Amerikë jam evropian. Kur shkoj në Mars jam nga Toka. Këto ditë ndjehem sikur jam George Floyd. Allen Ginsberg tha se njeriu ka shumë identitete: Unë përmbaj shumë identitete ».
Teatri
Por është mbi të gjitha Jeton Neziraj, ish-drejtori i pakëndshëm i Teatrit Kombëtar të Prishtinës i hequr nga Ministri i Kulturës dhe shpesh shënjestruar me kërcënime paramafia, i cili gjallëron skenën e teatrit me një ngulitje të fortë politike dhe shoqërore, duke denoncuar krizën e vlerave perëndimore korrupsioni dhe kostot e mëdha që Kosova po u paguan kolonizuesve të rinj.
Prej censurës dhe kërcënimeve ndaj artistëve pa mbrojtje politike dhe duke qënë jashtë retorikës së Jugonostalgjisë, Prishtina bëhet gjithnjë e më shumë një hapësirë e hapur për bashkëpunim kulturor ku ëndrra e Evropës bashkëjeton dhe përplaset me makthe të së kaluarës Ballkanike.
Jeton Neziraj, një dramaturg i vijës së frontit
Jeton Neziraj (1977) gjatë luftërave të Jugosllavisë u detyrua të emigrojë për t’i shpëtuar shërbimit ushtarak dhe për të shmangur dhunën dhe masakrat nga qeveria serbe e Sllobodan Millosheviç. Kur u rikthye në Kosovë ai u bë drejtor artistik i Teatrit Kombëtar dhe më pas i Qendra Multimedia, një qendër prodhimi aktive në përhapjen e teatrit dhe letërsisë bashkëkohore. Ai ka shkruar më shumë se 20 drama të cilat janë vënë në skenë në të gjithë Evropën dhe gjithashtu në Shtetet e Bashkuara. Punimet dhe shkrimet e tij janë botuar dhe përkthyer në më shumë se 15 gjuhë. Ende në skenë nga kompanitë italiane, tekstet e tij më të rëndësishme janë Peer Gynt dal Kosova (2014), Bordello Balcani (2014,)Lufta në kohën e dashurisë (2007-2008), Fluturimi mbi teatrin e Kosovës . Shfaqje me katër aktorë… (2017) botuar në 2019 nga Editoria & spektakël. Bordello Balcani do të prodhohet nga Teatri La MaMa i Nju Jorkut dhe projekti Handke nga Teatri Gorki i Berlinit dhe nga ZKM i Zagrebit. Vepra e tij e fundit është Kthimi i Karl May , një bashkëprodhim midis Qendra Multimedia, Volksbühne të Berlinit dhe Teatrit Kombëtar të Kosovës.
Regjisori Milo Rau ka mbledhur në vëllimin “Pse teatër?” njëqind dëshmi të artistëve nga e gjithë bota të thirrur për të shprehur veten e tyre për kuptimin e teatrit në kohën e pandemisë. Ju ishit i vetmi artist nga Ballkani që folët mbi temën e marrëdhënies midis teatrit dhe lirisë. Pse kjo temë?
Një teatër i lirë është dëshmia e një shoqërie të lirë. Një luftë për teatër të lirë, veçanërisht liri në skenë, është një luftë për lirinë e një shoqërie. Në Kosovë, liritë janë më të gjera se në të kaluarën, por ne ende nuk kemi arritur liri më të plota, veçanërisht në drejtim të lirisë artistike. Në Kosovë por edhe në Kroaci ose Poloni, Rumani ose Hungari, Serbi ose Turqi dhe në BE. Për shkak të shfaqjeve të tij, Drejtori Oliver Frljic sfidohet shpesh, ai vuan dhunë dhe kërcënime në Kroaci, por edhe në Poloni, ku ai ka një betejë të gjatë ligjore me Kishën. Dramaturgu dhe regjisorja Gianina Carbunariu, për shkak të një shfaqje që ajo po realizon në Piatra Neamt, pësoi sulme të forta nga politikanët vendas. Në Serbi, në Sabac, partia në pushtet për arsye politike shkarkoi menaxherin e teatrit Minja Bogavac. Në Shqipëri, Kryeministri autokratik Edi Rama prishi ndërtesën historike të Teatrit Kombëtar. Ngjarje të ngjashme ndodhin në Hungari dhe Turqi. Në vitet e fundit, të qënit politikisht korrekt ka mbytur lirinë artistike në teatër. Kufizimet e lirisë artistike vijnë jo vetëm nga shtetet autoritare por janë gjithashtu produkt i demokracisë.
Ju jeni një nga kritikët më radikalë të nacionalizmit …
Nacionalizmi është sporti i preferuar kombëtar i Ballkanit.
Çfarë mendoni për dorëheqjen dhe arrestimet e kryeministrit Thaçi?
Bëri mirë që dha dorëheqjen. Unë mendoj se askush nuk duhet të ketë frikë nga drejtësia. Ne duhet të përballemi me të kaluarën, edhe kur është errësirë dhe e vështirë. Shqiptarët në Kosovë u vunë në mur nga regjimi i Millosheviçit në vitet 1990 dhe lufta ishte produkt i shtypjes, dhunës dhe përpjekjes së spastrimit etnik të atij regjimi. Kosovarët bënë një luftë çlirimtare dhe ne nuk mund ta harrojmë. Makina e propagandës së Beogradit, me qeverinë aktuale, të udhëhequr nga ish-shërbëtorët e Millosheviçit, dëshiron të interpretojë historinë siç i pëlqen. Dhe perspektiva që “të gjithë atje në ish-Jugosllavi kanë kryer krime” është e padrejtë, e rreme dhe nuk i ndihmon kompanitë e ish-Jugosllavisë të ecin përpara.
Çfarë roli do të luajë teatri në të ardhmen tonë?
Teatri që synon vetëm të na argëtojë është i padobishëm, më bën të sëmurë. Në shumë pjesë të botës, teatri është komercializuar dhe shndërruar në një mjet argëtimi, një park zbavitës Disney. Teatri duket se imiton futbollin, i cili lëshon adrenalinën tek spektatorët për disa minuta sa zgjat shfaqja, dhe kaq, asgjë më shumë. Kjo botë iluzore, artificiale dhe e rreme që ky lloj i projekteve teatrore nuk më bën përshtypje … Unë nuk dua të shkoj nga realiteti i jetës në teatër për të parë një shfaqje e cila, në vend që të më bëjë më të vetëdijshme për botën në të cilën unë jetoj, për fatin tonë si individë dhe shoqëritë tona, ai na zhvendos në një botë përrallash dhe përpiqet të bjerë në gjumë. Ai më thotë «gjithçka është në rregull me botën», «mos u shqetëso për luftën në Siri, harro çfarë po ndodh, shih një komedinë e një princeshe që e la i dashuri”
Cilat janë efektet e pandemisë në teatrin në Kosovë?
Teatrot u mbyllën deri në fund të Shtatorit. Ata u rihapën pas presionit të shtuar dhe një fushate të mirë-organizuar nga komuniteti i teatrit. Ata u hapën me masa kufizuese, natyrisht. Ishte e papranueshme të lejoheshin hapje në qendrat tregtare, restorante, palestra dhe ngjarje politike, por jo për shfaqje teatrale. Teatrot janë ende të hapura, megjithëse secila shfaqje duhet të përfundojë para orës 19:00 kur fillon bllokimi. Entuziazmi për shfaqjet në internet është zbehur. Unë besoj se çdo ndryshim në teatër dhe teknologji duhet kërkuar brenda vetë natyrës së teatrit, domethënë të një arti që ka nevojë për aktorë dhe një publik të gjallë. Shndërrimet, madje edhe ato dixhitale, në teatër nuk mund të zëvendësojnë thelbin e teatrit.
Çfarë mendoni për Evropën dhe ideja e Evropës e zgjeruar në Ballkan?
Bashkimi Evropian nuk mund të jetë i plotë pa Ballkanin Perëndimor. Me përjashtim të rastit të Serbisë, e cila lëkundet midis Bashkimit Evropian dhe Rusisë, vendet e tjera të Ballkanit Perëndimor kanë aspirata dhe objektiva të qarta, ata duan të bëhen pjesë e BE. Sidoqoftë, Perëndimi ka qenë dhe vazhdon të jetë i padrejtë ndaj Kosovës. Kosovarët vazhdojnë të jenë të vetmit evropianë që nuk mund të udhëtojnë në Evropë pa vizë. Dhe izolimi ka krijuar një traumë mes njerëzve, çmimi i së cilës, në fund të fundit, do të paguhet nga vetë kosovarët.
Sigurisht, njerëzit këtu nuk janë naivë dhe ata e dinë që hyrja eventuale e Kosovës në BE nuk do të thotë zgjidhja e të gjitha problemeve duke tundur një shkop magjik. Sidoqoftë, të jesh pjesë e një familje të madhe evropiane është, për njerëzit e Kosovës, mbi të gjitha një çështje e sigurisë.